سرطان‌های سر و گردن

سرطان‌ سر و گردن، دسته‌ای گسترده از سرطان‌هایی است که نواحی سر و گردن را درگیر می‌کنند.

سرطان‌های سر و گردن، کارسینوم‌های سلول‌های سنگفرشی می‌باشند که از مخاط پوشانندۀ حفرۀ دهان، اوروفارنکس نازوفارنکس، هایپوفارنکس و حنجره منشأ می‌گیرند. سایر بدخیمی‌ها از ساختار داخل سر و گردن مانند تومورهای غدد بزاقی یا سرطان‌های تیروئید منشأ می‌گیرند و در بیولوژی، تظاهرات بالینی، مسیر طبیعی، پاتولوژی و پاسخ به درمان متفاوت هستند.

درمان سرطان سر و گردن بستگی به نوع، محل و اندازۀ آن دارد و عمدتاً شامل جراحی، پرتودرمانی و شیمی‌درمانی و گاهاً ترکیبی از این روش‌هاست.

بهبودی و ریکاوری از سرطان‌های سر و گردن در مراحل پس از درمان، می‌تواند شامل کار با متخصصان توانبخشی و سایر کارشناسان و با هدف مقابله با عوارض جانبی، مانند کاهش شنوایی و دشواری در غذا خوردن، تنفس یا صحبت کردن باشد.

علائم و تظاهرات بالینی

تومورهای نازوفارنکس اغلب موجب انسداد شیپپور استاش یا اپیستاکسی می‌شوند. تومورهای حفزۀ دهان ممکن است با یک ضایعۀ دردناک و زخمی تظاهر یابند. سرطان اوروفارنکس در ارتباط با HPV معمولاً به‌صورت لنفادنوپاتی گردنی ظاهر می‌شوند و تومور اولیه اغلب کوچک و بدون علامت می‌باشد سرطان هیپوفارنکس با دیسفاژی ئ سرطان حنجره با خشونت صدا تظاهر می‌یابند.

از مهم‌ترین علائم این دسته از سرطان‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تورم یا دردی که تسکین نمی‌یابد و این شایع‌ترین علامت است.
• لکه‌ و پَچ قرمز یا سفید در دهان
• برجستگی یا توده در ناحیۀ سر و گردن که ممکن است درد داشته یا فاقد درد باشد
• گلودرد ادامه‌دار
• بوی بد دهان که با اصلاح رفتارهای بهداشتی رفع نمی‌شود
• تغییر صدا و خشن شدن آن
• انسداد و گرفتگی ادامه‌دار بینی
• خونریزی مکرر بینی یا تخلیه غیرطبیعی آن
• دشواری در تنفس
• دوبینی
• خستگی یا ضعف قسمتی از ناحیۀ سر و گردن
• مشکل در جویدن، بلع یا جابجایی فک و زبان
• درد گوش، که می‌تواند با درد فک همراه باشد
• خون در بزاق یا خلط
• سُست شدن دندان‌ها
• کاهش وزن بی‌دلیل
• خستگی

متاستاز در این بیماری‌ها بسیار دیر، و به‌طور شایع به سمت ریه یا استخوان صورت می‌گیرد. هم‌چنین ممکن است برخی بیماران در نتیجۀ تولید نابه‌جای PTHrP دچار هیپوکلسمی شوند.

ریسک‌فاکتورها

از مهم‌ترین فاکتورهای خطر مرتبط با سرطان‌های سر و گردن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دخانیات. ۸۵ درصد سرطان‌های سر و گردن مرتبط با استعمال دخانیات هستند. نکتۀ قابل‌توجه در این زمینه، نقش مثبت دود دست‌دوم (Secondhand Smoke) در ابتلا به این سرطان‌هاست.
• الکل. مصرف الکل مرتبط با سرطان‌های دهان، حلق، حنجره و مری است. مصرف هم‌زمان الکل و دخانیات می‌تواند ریسم ابتلا را به‌مراتب افزایش دهد.
• جنسیت. مردان دو تا سه برابر بیشتر در معرض ابتلا به این دسته از سرطان‌ها قرار دارند.
• سن. افراد بالای چهل سال بیشتر در معرض ابتلا به این سرطان‌ها هستند.
• نژاد. سیاه‌پوست‌ها بیشتر در معرض ابتلا به برخی از انواع سرطان‌های سر و گردن هستند.
• قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آفتاب
• پاپیلوماویروس انسانی (HPV)
• ویروس اپستین-بار (Epstein-Barr Virus/EBV)
• بهداشت ضعیف دهان و دندان
• مصرف ماری‌جوانا
• ضعف تغذیه‌ای
• بیماری ریفلاکس معده (GERD) و بیماری ریفلاکس لارنگوفارنکس (LPRD)
• ضعف سیستم ایمنی بدن

پیشگیری

گرچه هیچ روش اثبات‌شده‌ای برای پیشگیری کامل از این عارضه وجود ندارد، اما می‌توان با دوری از ریسک‌فاکتورها، به کاهش خطر ابتلا کمک کرد.

تشخیص

تشخیص کارسینوم سلول سنگفرشی نیازمند بیوپسی می‌باشد. تعیین سطح به‌وسیلۀ مجموع تصویربرداری و معاینۀ دقیق راه فوقانی تنفسی-گوارشی انجام می‌شود. روش‌های تشخیصی تصویربرداری در نمایش درگیری‌های نودال کاربرد دارند، اما جایگزین معاینۀ بالینی نمی‌شوند و ممکن است در تشخیص متاستازهای دوردست کارآیی کافی نداشته‌باشند.

پزشک، با توجه به موارد زیر اقدام به تشخیص این دسته از سرطان‌ها می‌کند:

• نوع سرطان مشکوک
• علائم بیمار
• سن و وضعیت پزشکی بیمار
• نتایج آزمایشات پزشکی پیشین

از مهم‌ترین راه‌های تشخیص این دسته از سرطان‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• معاینه فیزیکی/آزمایش خون و ادرار. برای بررسی هرگونه ناهنجاری در گردن، لب‌ها، لثه، گونه‌ها، بینی، دهان، گلو و زبان.
• تست HPV. برای بررسی عامل HPV که یکی از ریسک‌فاکتورهای سرطان‌های ناحیۀ سر و گردن است.
• اندوسکوپی. این روش بسته به ناحیۀ درگیر نام‌های مختلفی دارد؛ لارنگوسکوپی (Laryngoscopy) در بررسی حنجره، فارنگوسکوپی (Pharyngoscopy) در بررسی حلق و نازوفارنوگوسکوپی (Nasopharyngoscopy) در بررسی ناحیۀ نازوفارنکس کاربرد دارند. از ترکیب این روش‌ها گاهاً تحت عنوان پانندوسکوپی (Panendoscopy) یاد می‌شود.
• بیوپسی. از پرکاربردترین روش‌های بیوپسی می‌توان به آسپیراسیون سوزنی اشاره کرد. بررسی سلول‌های نمونۀ حاصل در زیر میکروسکوپ معاینۀ سیتولوژیک (Cytologic Examination) نامیده می‌شود.
• تست مولکولی تومور. شامل بررسی آزمایشگاهی نمونۀ تومور، با هدف شناسایی ژن‌ها، پروتئین‌ها و سایر عوامل منحصر به تومور است
• تصویربرداری اشعه ایکس (با کمک کنتراست خوراکی باریم). از باریم می‌توان در بررسی ناهنجاری‌های حین بلع استفاده کرد.
• رادیوگرافی پانورامیک. نوعی از روش تصویربرداری اشعۀ ایکس است که در تشخیص سرطان یا ارزیابی دندان‌ها پیش از پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی کاربرد دارد و اغلب به نام پانورکس (Panorex) شناخته می‌شود.
• سونوگرافی. شامل استفاده از امواج فراصوت برای ایجاد تصویر از اندام‌های داخلی است.
• توموگرافی کامپبوتری (CT اسکن). برای اندازه‌گیری اندازۀ تومور، می‌توان از CT اسکن نیز استفاده کرد. گاهی اوقات از مادۀ کنتراست‌زا نیز برای ارائه‌ی جزئیات بهتر استفاده می‌شود. این ماد را می‌توان به ورید بیمار تزریق کرد یا به‌عنوان مایعی قابل‌بلع به در اختیار بیمار قرار داد.
• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI). برای تولید تصاویر از بافت‌های نرم، مانند لوزه‌ها می‌توان از این روش استفاده کرد. MRI در اندازه‌گیری اندازۀ تومور نیز کاربرد دارد.
• اسکن استخوان. در بررسی گسترش سرطان به استخوان‌ها کاربرد دارد.
• توموگرافی انتشار پوزیترون (PET/PET-CT). معمولاً با همراهی CT اسکن انجام می‌شود.

استیج‌ها و مراحل

ابزاری در توصیف استیج‌های این سرطان کاربرد دارد، سیستم TNM است. پزشکان از نتایج آزمایشات تشخیصی و اسکن‌ها برای پاسخ به این سوالات استفاده می کنند:

• تومور (T): تومور اولیه بزرگ است؟ محل آن کجاست؟
• گره (N): تومور به گره‌های لنفاوی گسترش یافته‌است؟ در این صورت، به کدام غدد و به چه تعداد؟
• متاستاز (M): آیا سرطان متناظر با سایر قسمت‌های بدن است؟ اگر چنین است، کجا و تا چه حد؟

این مرحله روشی معمول برای توصیف سرطان را فراهم می‌کند، بنابراین پزشکان می‌توانند با یکدیگر هم‌کاری داشته و بهترین روش‌های درمانی را انتخاب کنند.

عود کردن سرطان سر و گردن

سرطان راجعۀ سر و گردن، سرطانی است که بعد از درمان، مجدداً شخص را درگیر می‌کند. اگر سرطان عود کند، دور دیگری از آزمایشات وجود برای سنجش میزان بازگشت آغاز می‌شوند. این آزمایش‌ها و اسکن‌ها اغلب با آن‌چه در زمان تشخیص سرطان اصلی انجام می‌شود، مشابه‌اند.

درمان

انتخاب روش درمانی از میان گزینه‌های موجود، وابسته به این عوامل است:

• نوع و استیج سرطان
• عوارض جانبی احتمالی
• اواویت‌های بیمار و سلامت کلی

گزینه‌های موجود در درمان این دسته از سرطان‌ها عبارتند از:

• پرتودرمانی
• شیمی‌درمانی
• درمان هدفمند
• جراحی. این روش را می‌توان در چهار دستۀ کلی بررسی کرد:
  • لیزر. در درمان سرطان‌ها در استیج‌های ابتدایی، محصوصاً سرطان حنجره کاربرد دارد.
  • برش. در حذف تومور و بافت اظراف آن (حاشیه/Margin) کاربرد دارد.
  • خارج کردن گره‌های لنفاوی گردنی. اگر بیمار شرایط مشکوک به مناستاز سرطان داشته‌باشد، ممکن است پزشک اقدام به حذف گر‌ه‌های لنفاوی ناحیۀ گردن کند. پزشک می‌تواند این کار را هم‌زمان با برش انجام دهد. خارج کردن گره‌ها می‌تواند موجب سفتی در شانه شود.
  • جراحی پلاستیک. در مواردی کاربرد دارد که تودۀ سرطانی، بخش بزرگی از صورت یا گردن را درگیر کرده باشد.

پیش‌آگهی

پیش‌آگهی این سرطان به مرحلۀ تومور بستگی دارد و بر پایۀ سیستم TNM – که پیشتر به آن اشاره شد – قابل تفسیر است. بیماران مراحل اولیه، پیش‌آگهی بسیار عالی با میزان بقای ۵سالۀ حدود ۹۰% دارند. با این حال میزان کمی از بیماران با بیماری مرحلۀ اولیه تشخیص داده می‌شوند، اما سرطان معمولاً در زمان تشخیص به‌طور لوکال پیشرفته می‌باشد. پیش‌آگهی بیماران با سرطان اوروفارنکس همراه با HPV بهتر از سرطان مزتبط با سیگار و الکل است. در مجموع، با توجه به بیولوژی بیماری و نرخ بیماری‌زایی آن، پیش‌آگهی این بیماری ضعیف است.

پیشنهاد می‌کنیم برای مطالعۀ بیشتر، مقالات مرتبط با سرطان‌های سر و گردن را در دکتر مجازی دنبال کنید.