دستگاه تناسلی یا تولیدمثل زن برای انجام چندین وظیفه طراحی شده است. این دستگاه سلول‌های تخمک را که اووم یا اووسیت نامیده می‌شوند و برای تولیدمثل ضروری‌اند، تولید می‌کند. این دستگاه برای انتقال تخمک‌ها به محل لقاح طراحی شده‌اند. لقاح تخمک و اسپرم به‌طور طبیعی در لوله‌های فالوپ (رحمی) انجام می‌گیرد. مرحله‌ی بعدی برای تخمک لقاح یافته لانه‌گزینی در دیواره‌ی رحم می‌باشد؛ یعنی اولین مرحله بارداری. اگر لقاح یا لانه‌گزینی انجام نگیرد، قاعدگی رخ می‌دهد (ریزش ماهانه پوشش رحم). علاوه‌براین، دستگاه تناسلی زن هورمون‌های جنسی زنانه را تولید می‌کند که چرخه تولیدمثل را حفظ می‌کند.
آناتومی دستگاه تناسلی زن
آناتومی دستگاه تناسلی زن از اجزای داخلی و خارجی تشکیل شده است. عملکرد دستگاه تناسلی خارجی (ژنیتال) دوگانه است: اسپرم را قادر می‌سازد تا وارد بدن شود و از ارگان‌های ژنیتال داخلی در برابر ارگانیسم‌های عفونی محافظت می‌کند. اجزای خارجی اصلی دستگاه تناسلی زن عبارتند از:
- لب‌های بزرگ: لب‌های بزرگ سایر اندام‌های تولیدمثل خارجی را احاطه و حفاظت می‌کنند و نسبتا بزرگ و گوشتی هستند و معادل اسکروتوم در مردان می‌باشند. لب‌های بزرگ حاوی غدد ترشح‌کننده عرق و چربی هستند و بعد از بلوغ با مو پوشیده می‌شوند.
- لب‌های کوچک: لب‌های کوچک می‌تواند خیلی کوچک یا به اندازه‌ی ۲ سانتی‌متر طول داشته باشند. در داخل لب‌های بزرگ قرار دارند و سوراخ واژن (کانالی که قسمت پایین رحم را به خارج بدن وصل می‌کند) و پیشابراه (لوله‌ای که ادرار را از مثانه به خارج بدن حمل می‌کند) را احاطه می‌کنند.
- غدد بارتولن: این غدد در کنار دهانه واژن قرار دارند و موکوس ترشح می‌کنند.
- کلیتوریس: در محل اتصال لب‌های کوچک قرار دارد. برآمدگی کوچک و حساس که معادل پنیس در مردان است. کلیتوریس توسط چین‌های پوستی (prepuce) پوشیده شده است که مشابه غلفه در انتهای پنیس می‌باشد. کلیتوریس مانند پنیس بسیار حساس به تحریک است و می‌تواند نعوظ بکند.
اندام‌های داخلی دستگاه تناسلی زن عبارتند از:
- واژن: کانالی است که سرویکس (قسمت پایین رحم) را به بیرون بدن راه می‌دهد. همچنین به عنوان کانال زایمانی شناخته می‌شود.
- رحم: ارگانی توخالی و گلابی‌شکل است که محل رشد جنین می‌باشد. رحم به دو بخش تقسیم می‌شود: سرویکس، پایین‌ترین بخش رحم که به واژن باز می‌شود، و تنه اصلی رحم که کورپوس نامیده می‌شود. کورپوس برای نگه‌داری جنین در حال رشد می‌تواند به راحتی گسترش یابد. کانالی در میان سرویکس به اسپرم امکان ورود و به خون قاعدگی امکان خروج می‌دهد.
- تخمدان‌ها: ارگان‌های کوچک و بیضی‌شکلی هستند که در دو طرف رحم قرار دارند. تخمدان‌ها، تخمک‌ها و هورمون‌ها را تولید می‌کنند.
- لوله‌های فالوپ یا لوله‌های رحمی: لوله‌های باریک که به قسمت فوقانی رحم متصل می‌شوند و به عنوان تونلی برای انتقال تخمک از تخمدان به رحم عمل می‌کند. لقاح تخمک و اسپرم به‌طور طبیعی در لوله‌های رحمی انجام می‌گیرد. سپس تخمک لقاح یافته به سمت رحم برای لانه‌گزینی حرکت می‌کند.
چرخه قاعدگی
زنان در سنین باروری خود چرخه فعالیت هورمونی را که تقریبا به فواصل یک ماه تکرار می‌شود، تجربه می‌کنند. در هر چرخه، بدن زن برای بارداری بالقوه آماده می‌شود؛ چه زن قصد بارداری داشته باشد چه نداشته باشد.
چرخه قاعدگی به‌طور متوسط ۲۸ روز طول می‌کشد و دارای سه فاز است: فاز فولیکولی، فاز تخمک‌گذاری و فاز لوتئالی
چهار هورمون اصلی در چرخه قاعدگی دخیل هستند: هورمون تحریک‌کننده فولیکول (FSH)، هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH)، استروژن و پروژسترون
فاز فولیکولی
این فاز از اولین روز پریودتان آغاز می‌شود. در طول فاز فولیکولی تغییرات زیر اتفاق می‌افتد:
- دو هورمون FSH و LH از مغز آزاد شده و از طریق جریان خون به تخمدان‌ها منتقل می‌شوند.
- این هورمون‌ها رشد ۱۵ تا ۲۰ تخم را در تخمدان‌ها که هرکدام توسط پوششی به‌نام فولیکول احاطه شده‌اند، تحریک می‌کنند.
- این هورمون‌ها باعث افزایش تولید هورمون زنانه استروژن می‌شوند.
- افزایش سطح هورمون استروژن باعث متوقف شدن تولید FSH می‌شود. این تعادل دقیق هورمونی به بدن اجازه می‌دهد تا تعداد فولیکول‌هایی که قرار است بالغ شوند را محدود کند.
- با پیشرفت مرحله فولیکولی، یکی از فولیکول‌ها در یکی از تخمدان‌ها غالب شده و به بالغ شدن ادامه می‌دهد. این فولیکول غالب سایر فولیکول‌ها را سرکوب می‌کند، درنتیجه رشدشان متوقف شده و از بین می‌روند. فولیکول غالب به تولید استروژن ادامه می‌دهد.
فاز تخمک‌گذاری
این فاز تقریبا ۱۴ روز بعد از آغاز فاز فولیکولی شروع می‌شود. اتفاقات فاز تخمک‌گذاری شامل موارد زیر است:
- افزایش تولید استروژن از فولیکول غالب باعث افزایش ناگهانی هورمون LH می‌شود که توسط مغز تولید می‌شود.
- این باعث می‌شود فولیکول تخمک خود را از تخمدان آزاد کند.
- تخمک بعد از آزادسازی (تخمک‌گذاری)، توسط برآمدگی‌های انگشت‌مانند انتهای لوله‌های رحمی (فیمبریا) گرفته می‌شود. فیمبریاها تخمک را به داخل لوله انتقال می‌دهند.
- همچنین در طول این فاز، مقدار و غلظت موکوس تولیدی از سرویکس (گردن رحم) افزایش می‌یابد. اگر زن در طول این مدت رابطه جنسی برقرار کند، موکوس غلیظ اسپرم‌های مرد را گرفته، تغذیه می‌کند و به حرکت آن‌ها به سمت تخمک برای انجام لقاح کمک می‌کند.
فاز لوتئالی
فاز لوتئالی بلافاصله بعد از تخمک‌گذاری آغاز می‌شود و شامل فرایندهای زیر است:
- هنگامی‌که تخمک آزاد می‌شود، فولیکول خالی به ساختار جدیدی به‌نام جسم زرد تبدیل می‌شود.
- جسم زرد هورمون پروژسترون ترشح می‌کند. پروژسترون رحم را برای لانه‌گزینی تخمک لقاح‌یافته آماده می‌کند.
- اگر رابطه جنسی انجام گرفته باشد و اسپرم و تخمک لقاح یابد، تخمک لقاح یافته از طریق لوله رحمی برای لانه‌گزینی به رحم منتقل می‌شود. زن اکنون باردار است.
- اگر لقاح صورت نگیرد، تخمک از رحم عبور می‌کند. پوشش رحم تخریب شده و ریزش می‌یابد و دوره قاعدگی بعدی شروع می‌شود.
مقالۀ مرتبط: تاخیر در چرخه قاعدگی
هر زن دارای چند تخم می‌باشد؟
اکثر تخم‌ها در داخل تخمدان‌ها به‌طور پیوسته از بین می‌روند تا اینکه یائسگی صورت می‌گیرد. در هنگام تولد، حدود یک الی دو میلیون تخم وجود دارد. تا زمان بلوغ فقط حدود ۳۰۰ هزار عدد باقی می‌ماند. از بین این تعداد نیز تقریبا ۵۰۰ عدد در طول دوره باروری زن تخمک‌گذاری خواهد شد. بقیه تخم‌های باقی مانده به تدریج در زمان یائسگی از بین می‌روند.
مقالۀ مرتبط: سلامتی شما پس از یائسگی
