نگاه کلی
آنمی یا کم‌خونی عارضه‌ایست که در آن سلول‌های خونی به دلایل گوناگونی توانایی حمل مقدار کافی اکسیژن به بافت‌های بدن را ندارند. آنمی ممکن است سبب ایجاد حس خستگی و ضعف در افراد گردد.
انواع بسیار گوناگونی از آنمی یا کم‌خونی قابل شناسایی است. کم‌خونی ممکن است موقتی بوده ویا بطور مزمن وجود داشته باشد. همچنین شدت آن از درجات خفیف تا شدید دسته‌بندی می‌گردد. در صورتی که علائم کم‌خونی، که در ادامه این مقاله به طور کامل به آن‌ها اشاره خواهد شد، در خود مشاهده می‌کنید، قرار ملاقاتی با پزشک خود تنظیم نمایید؛ زیرا ممکن است کم‌خونی نشانه‌ای از بیماری مهمی دیگری نیز باشد. امروزه کم‌خونی به عنوان نشانه (sign) و نه صرفاً بیماری مستقل شناخته می‌شود.
درمان کم‌خونی نیز دامنه وسیعی را در بر گرفته و مواردی چون دریافت مکمل‌های غذایی ویا حتی اعمال جراحی را شامل می‌شود. لازم به تأکید است به کمک تغذیه سالم می‌توان از بروز انواع متعددی از کم‌خونی‌ها جلوگیری نمود.
نشانه‌ها
کم‌خونی علائم متعددی را شامل می‌شود؛ با این حال برخی از مهمترین موارد را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
- خستگی
- ضعف
- پوست رنگ‌پریده و زرد
- ضربان‌های نامنظم (آریتمی قلبی)
- تنگی نفس
- سرگیجه و غش
- درد ناحیه سینه
- دست و پای سرد
- سردرد
در ابتدا ممکن است نشانه‌های کم‌خونی بسیار جزئی بوده و سپس با پیشرفت بیماری بر شدت آن‌ها افزوده شود.
چه زمان باید به پزشک مراجعه کرد؟
هنگامی که با نشانه‌هایی همچون خستگی مزمن و بی دلیل مواجه شده‌اید بهتر است به پزشک خود مراجعه کنید. کم‌خونی‌هایی از جمله فقر آهن و کمبود ویتامین B12، که شیوع فراوانی نیز دارند، سبب ایجاد خستگی‌های مزمن در فرد مبتلا می‌گردند. همچنین برخی از افراد هنگام اهدای خون، از سطح پایین هموگلوبین خون خود آگاه می‌گردند؛ در صورت آگاهی از پایین بودن سطح هموگلوبین خون، در اولین فرصت قرار ملاقاتی با پزشک خود تنظیم کنید.
علل کم‌خونی
آنمی هنگامی که سیستم‌گردش خون‌تان تعداد ناکافی‌ای از گلبول‌های قرمز را در اختیاز دارد به وقوع می‌پیوندد. این وقایع به‌سبب موارد نیز ممکن است ایجاد شوند:
- بدن شما توانایی لازم برای ساخت گلبول‌های قرمز خونی را ندارد
- خون‌ریزی سبب از دست رفتن مقداری از خون شده و زمان کافی برای جبران و ساخت مجدد آن برای بدن وجود نداشته است
- بدن شما گلبول‌های قرمز خونی را از بین می‌برد
عملکرد گلبول‌های قرمز چیست؟
بدن انسان به‌طور کلی سه نوع سلول خونی را ایجاد می‌نماید. گلبول‌های سفید، به منظور دفاع در برابر عوامل بیگانه و مضر؛ پلاکت‌ها، به منظور تسریع فرآیند انعقاد خون و گلبول‌های قرمز به منظور انتقال اکسیژن به سرتاسر نقاط بدن.
گلبول‌های قرمز حاوی هموگلوبین می‌باشند؛ این مواد از بخش‌های پروتئینی (گلوبین) و غیر پروتئینی (هسته هِم) تشکیل شده‌اند. این کمپلکس مولکولی موجب انتقال اکسیژن از ریه‌ها به سایر بافت‌های بدن می‌گردد. همچنین بخشی از دی‌اکسید کربن تولیدی در بافت‌های بدن نیز به وسیله این مولکول از بافت‌ها دریافت شده و در ریه‌ها به هوای بازدمی تخلیه می‌گردند.
اغلب سلول‌های خونی از جمله گلبول‌های قرمز، در مغز قرمز استخوانی ساخته می‌شوند. محل تولید سلول‌ها در استخوان اسفنجی با حفرات فراوان می‌باشد. به‌منظور تولید هموگلوبین و گلبول‌های قرمز، بدن از موادی چون آهن، ویتامین‌های B12 (سیانوکوبالامین) و B9 (فولیک اسید) و سایر مواد مغذی استفاده می‌نماید.
علل کم‌خونی
انواع مختلف کم‌خونی‌ها علل متفاوتی را نیز در پشت پرده دارند؛ در اینجا به بررسی مهمترین علل وقوع انواع آنمی‌ها می‌پردازیم:
- کم‌خونی فقر آهن
این نوع از آنمی بالاترین میزان شیوع را در میان جمعیت نشان می‌دهد. آنمی فقر آهن به علت ناکافی بودن ذخایر و ورودی آهن در بدن به وقوع می‌پیوندد. مغز استخوان شما برای تولید ساختار هِم و به طور کلی هموگلوبین به آهن نیاز مبرم دارد.
این نوع از کم‌خونی در میان زنان باردار شیوع فراوانی داشته و مادران باردار به منظور تأمین نیاز بدن و رویان خود ممکن است نیاز به استفاده از مکمل‌های آهن‌دار به صورت قرص خواهند داشت.
همچنین ممکن است کمبود آهن به علت خون‌ریزی‌های شدید قاعدگی، زخم‌ها، سرطان و استفاده نادرست از برخی مسکن‌ها (به‌خصوص آسپرین) ایجاد گردد.
- کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین
علاوه بر آهن، همانطور که اشاره شد، بدن انسان برای تولید هموگلوبین به ویتامین‌های گوناگون نیز نیاز خواهد داشت. ویتامین‌های B12 (سیانوکوبالامین) و B9 (فولیک اسید) برای تولید گلبول‌های قرمز سالم الزامی می‌باشند. استفاده از رژیم‌غذایی که شامل موارد ذکر شده نباشد، می‌تواند سبب کاهش قابل ملاحظه در کیفیت و کمیت سلول‌های قرمز خونی گردد.
با این حال برخی از افراد با وجود مصرف ویتامین B12، ممکن است توانایی استفاده از این ویتامین را نداشته باشند. این نوع از کم‌خونی را که علت آن عدم توانایی بدن در جذب ویتامین B12 می‌باشد، آنمی وخیم (pernicious anemia) می‌نامند.
- کم‌خونی ناشی از بیماریهای مزمن
عارضه‌های مشخصی من جمله سرطان، ایدز، آرتریت روماتوئید، بیماریهای کلیوی، بیماری کرون و سایر بیماریهای مزمن التهابی ممکن است با فرآیند تولید گلبول‌های قرمز تداخل کنند.
- کم‌خونی آپلاستیک
با وجود نادر بودن این مورد، آنمی‌هایی از این نوع ممکن است جان افراد را با خطر جدی مواجه سازند. عواملی که موجب ایجاد کم‌خونی آپلاستیک می‌گردند شامل، انواع مشخصی از دارو‌ها، بیماریهای خودایمنی و مواجهه با برخی از سموم شیمیایی می‌باشد.
- کم‌خونی ناشی بیماریهای مغز استخوان
دامنه گسترده‌ای از بیماری‌ها از جمله سرطان خون و میلوفیبروزیس، ممکن است سبب کم‌خونی شده و تولید گلبول‌های خونی در مغز استخوان را با مشکل مواجه سازند. اثرات این نوع از بیماریهای سرطانی ویا شبه سرطانی ممکن است خفیف ویا در برخی موارد بسیار شدید و تهدید‌کننده جان فرد باشد.
- کم‌خونی همولیتیک
این گروه از کم‌خونی‌ها به علت تخریب سلول‌های خونی باسرعتی بیش‌از حالت طبیعی ایجاد می‌گردند. سرعت تخریب در این موارد بیش‌از توانایی مغز استخوان برای تولید گلبول‌های قرمز جدید می‌باشد. تعدادی از بیماریهای خونی عامل تخریب سریع سلول‌های خونی می‌باشند.
- کم‌خونی سلول داسی شکل
این نوع از کم‌خونی که علت وقوع آن ژنتیکی بوده و جهشی در ژن کد کننده بخش گلوبینی کمپلکس هموگلوبین می‌باشد، سبب تغییر شکل سلول‌های قرمز خونی می‌گردد. مشکلات ناشی از این کم‌خونی بسیار جدی می‌باشند. در مواقع کمبود اکسیژن مولکولهای گلوبینی در افراد مبتلا به یکدیگر متصل شده و موجب تغییر شکل گلبول‌های قرمز به حالت داسی‌شکل می‌شوند. این عامل موجب کاهش شدید عملکرد سلول‌های خونی فرد در انتقال اکسیژن شده و از سویی دیگر تخریب آن‌ها را افزایش می‌دهد.
- سایر کم‌خونی‌ها
همانطور که ذکر شد، انواع بسیار متنوعی از آنمی‌ها قابل شناسایی می‌باشند. این موارد شامل بیماری تالاسمی و آنمی مالاریایی نیز می‌باشند. لازم به ذکر است کم‌خونی مالاریایی به سبب تولید‌مثل عامل مولد بیماری در RBCها ویا گلبول‌های قرمز خونی می‌باشد که سبب ترکیدن سلول می‌گردد. لذا این نوع کم‌خونی در دسته آنمی‌های همولیتیک قابل دسته‌بندی می‌باشد.
عوامل خطر
موارد زیر از جمله مهمترین عوامل ایجاد کم‌خونی در انسان می‌باشند:
- رژیم غذایی فقیر از ویتامین و آهن
همانطور که اشاره شد رژیم غذایی حاوی ویتامین‌های لازم برای خون‌سازی (B12 و B9) و آهن، موجب کاهش شدید شانس ابتلا به کم‌خونی می‌گردد. زیرا این‌گونه از کم‌خونی‌ها شیوع بسیار بالایی در جامعه دارند.
- بیماریهای روده‌ای
داشتن عارضه‌ای مرتبط با سیستم گوارشی، که موجب تأثیرگذاری در جذب برخی از مواد در روده باریک گردد (از جمله بیماری کرون و سلیاک) ممکن است شخص را در معرض کم‌خونی قرار دهد.
- قاعدگی
بطور کلی زنانی که به سن یائسگی نرسیده‌اند، شانس بالاتری برای ابتلا به کم‌خونی‌های فقر آهن نسبت به مردان نشان می‌دهند. علت این موضوع از دست دادن مقدار زیادی از منابع آهن حین خون‌ریزی‌های ماهیانه است.
- حاملگی
در صورتی که باردار هستید و از مکمل‌های مولتی ویتامین حاوی فولیک‌اسید استفاده نمی‌کنید، شانس بسیار بالایی برای ابتلا به کم‌خونی خواهید داشت.
- بیماریهای مزمن
اگر مبتلا به سرطان هستید، بیماریهای نارسایی کلیوی دارید ویا از سایر بیماریهای مزمن رنج می‌برید، ممکن است در کنار این موارد کم‌خونی نیز به سراغتان بیاید. از دست دادن آرام و مداوم خون به سبب این عارضه‌ها، موجب خالی شدن ذخایر آهن بدن و ایجاد آنمی فقر آهن می‌گردد.
- سابقه خانوادگی
در صورتی که در خانواده خود افرادی با بیماریهای کم‌خونی ژنتیکی سراغ دارید؛ شما نیز شانس بیشتری برای ابتلا به آن بیماری‌ها خواهید داشت.
- عوامل دیگر
سابقه موارد خاصی از عفونت‌ها، بیماریهای خونی و خودایمنی، مصرف الکل، قرارگیری در معرض سموم شیمیایی و مصرف برخی از دارو‌ها ممکن است سبب کاهش تولید گلبول‌های قرمز خونی گردد.
- سن
افرادی با سن بالاتر از ۶۵، احتمال بیشتری برای ابتلا به کم‌خونی نشان می‌دهند.
عوارض کم‌خونی
در صورتی که آنمی به خود رها شده و درمان نگردد، ممکن است مشکلاتی از جمله موارد زیر را ایجاد نماید:
- خستگی‌های شدید
در صورت پیشرفت کم‌خونی، ممکن است به سبب خستگی، توانایی انجام بسیاری از کار‌های روزانه خود را نداشته باشید و کیفیت زندگیتان به شدت افت کند.
- عوارض حاملگی
زنان بارداری با کمبود ویتامین اسید فولیک (B9)، خطر به‌دنیا آوردن فرزندان نارس را به شدت افزایش می‌دهد.
- مشکلات قلبی
آنمی ممکن است ضربان قلب را افزایش داده و سبب ایجاد حالتی تحت عنوان تاکیکاردی گردد. همچنین ضربانات قلب به شکل نامنظم و بی‌قاعده بوده و حالتی تحت عنوان آریتمی را ایجاد می‌نماید. علت افزایش تعداد ضربانات، تلاش قلب برای جبران عملکرد ضعیف سیستم خونی در انتقال اکسیژن به بافت‌ها می‌باشد. کم‌خونی در طولانی مدت موجب هایپرتروفی ویا افزایش توده عضلانی قلب و نارسایی‌های قلبی می‌گردد.
- مرگ
برخی از کم‌خونی‌های با منشأ ژنتیکی، از جمله کم‌خونی داسی شکل، سبب ایجاد مشکلات مرگ‌آوری می‌گردند. همچنین از دست دادن مقدار بسیار زیاد خون به سبب کم‌خونی‌های حادِ شدید، می‌تواند سبب مرگ بیمار گردد.
تشخیص کم‌خونی
به منظور تشخیص کم‌خونی، ممکن است پزشکتان درخواست آزمون فیزیکی و آزمایش‌های زیر را بکند:
- شمارش کامل خون (CBC یا Complete Blood Count)
آزمایش CBC به منظور شمارش تمامی انواع سلول‌های خونی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای بررسی کم‌خونی، پزشک به سطوح و مقادیر مربوط به گلبول‌های قرمز و میزان هماتوکریت (درصد سلول‌های قرمز خونی به حجم کلی خون) توجه خواهد کرد.
در بالغین سالم، میزان هماتوکریت در مردان و زنان به‌صورت زیر تعریف می‌گردد:
هماتوکریت مردان بالغ: ۴۲ تا ۵۲ درصد
هماتوکریت زنان بالغ: ۳۵ تا ۴۷ درصد
همچنین میزان هموگلوبین در خانم‌ها و آقایان مقادیر متفاوتی داشته و میزان طبیعی آن به صورت زیر تعریف می‌گردد:
میزان هموگلوبین مردان بالغ: ۱۴ تا ۱۸ گرم بر دسی‌لیتر خون
میزان هموگلوبین زنان بالغ: ۱۲ تا ۱۶ گرم بر دسی‌لیتر خون
- تستی به‌منظور بررسی شکل و ابعاد گلبول‌های قرمز خونی
در این آزمایشات مواردی همچون MCV یا حجم متوسط هر گلبول‌قرمز؛ MCH یا مقدار متوسط هموگلوبین موجود در هر گلبول قرمز مورد بررسی قرار می‌گیرد. با بررسی نسبت متغیر‌های فوق می‌توان به تشخیص و افتراق کم‌خونی‌ها پرداخت.
تست‌های تشخیصی بیشتر
در صورت تشخیص کم‌خونی توسط پزشک، ممکن است با درخواست انجام برخی دیگر از آزمایشات به‌منظور افتراق نوع آنمی مواجه شوید. به‌طور مثال، آنمی فقر آهن ممکن است به سبب زخم‌های مزمن، پولیپ‌های خوش‌خیم کولون، سرطان کولون ویا مشکلات کلیوی بروز نماید. لذا بررسی‌های ثانویه برای تشخیص دقیق‌تر بیماری مورد نیاز خواهد بود.
درمان
مشخص است نوع درمان بیماری با توجه به نوع آن صورت می‌گیرد.
- درمان کم‌خونی فقر آهن
درمان این کم‌خونی اغلب دریافت مکمل‌های آهن و تغییر در رژیم غذایی را شامل می‌گردد. در صورتی که علت این آنمی خون‌ریزی تشخیص داده شود، می‌بایستی محل دقیق و علت خون‌ریزی مشخص گردد.
- درمان آنمی‌های کمبود ویتامین
درمان این نوع کم‌خونی نیز دریافت مکمل‌های حاوی این ویتامین‌ها می‌باشد. در ابتدای روند درمانی بیمار به‌طور روزانه قرصهای مکمل را دریافت می‌نماید. در نهایت تنها دریافت یک قرص در ماه کفایت خواهد کرد.
- درمان کم‌خونی‌های مرتبط با بیماریهای مزمن
درمان مشخصی برای این کم‌خونی وجود ندارد. با این حال نیاز است تا علت اصلی به‌وجود آورده مورد درمان قرار گیرد. همچنین در مواردی که علائم کم‌خونی بسیار شدید باشند، ممکن است پزشک درخواست دریافت خون ویا تزریق اریتروپویتین صناعی را بکند. اریتروپویتین، ماده‌ایست که سبب القای خون‌سازی در مغز استخوان می‌گردد. لازم به ذکر است محرک اصلی و طبیعی این هورمون در بدن انسان هیپوکسی یا کمبود اکسیژن می‌باشد.
- درمان کم‌خونی‌های آپلاستیک
درمان این مورد نیز ممکن است همراه با تزریق خون کامل به بیماری به‌منظور تقویت تعداد گلبول‌های قرمز باشد. در موارد خاص که استخوان‌های فرد توانایی خون‌سازی را ندارند، ممکن است پیوند مغز استخوان نیاز باشد.
- کم‌خونی‌های مرتبط با بیماریهای مغز استخوان
درمان این گروه از کم‌خونی‌ها انجام شیمی‌درمانی، دارودرمانی ویا پیوند مغز استخوان می‌باشد.
- درمان کم‌خونی همولیتیک
مدیریت این آنمی شامل مواردی چون عدم مصرف دارو‌های مشکوک، درمان عفونت‌ها و دریافت دارو‌هایی که موجب سرکوب سیستم ایمنی می‌گردند، می‌باشد. دریافت دارو‌های سرکوبگر سیستم ایمنی با وجود تأثیرات نامناسب آن بر سیستم دفاعی بدن، می‌تواند موجب کاهش حملات سلول‌های ایمنی به گلبول‌های قرمز و نابودی آن‌ها گردد.
- درمان کم‌خونی داسی‌شکل
درمان این کم‌خونی شامل مواردی چون اکسیژن‌درمانی، قرصهای مسکن و دریافت مایعات مسکن به صورت خوراکی ویا داخل وریدی به منظور کاهش درد می‌باشد. این در حالیست که در برخی موارد ممکن است پزشکان درخواست دریافت خون، مصرف اسید فولیک ویا برخی آنتی‌بیوتیک‌ها را نمایند. انجام پیوند مغز استخوان در برخی موارد کارساز خواهد بود.
همچنین داروی ضد سرطان hydroxyurea نیز به منظور درمان آنمی داسی شکل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- درمان کم‌خونی ناشی از تالاسمی
نشانه‌های این کم‌خونی را می‌توان به کمک دریافت خون، فولیک اسید، خارج ساختن طحال (splenectomy) ویا پیوند مغز استخوان بهبود بخشید.
