پرتودرمانی به سلول‌های سرطانی آسیب می‌زند و در عین حال می‌تواند باعث آسیب به سلول‌های سالم بدن در ناحیه‌ی درمانی شود. آسیب به سلول‌های سالم باعث ایجاد عوارض جانبی می‌شود. عوارض رادیوتراپی به قسمتی از بدن که درمان در آن ناحیه صورت می‌گیرد، بستگی دارد. سلول‌ها و بافت‌های متفاوت بدن، واکنش‌های متفاوتی در برابر رادیوتراپی دارند. سلول‌هایی که سرعت بالایی در تکثیر دارند، بیشتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند. این سلول‌ها شامل سلول‌های پوستی، سلول‌های پوشاننده‌ی دهان و بخش معدی-روده‌ای و سلول‌های خونی در مغز استخوان می‌شود.
عوارض جانبی می‌تواند در هر زمانی رخ دهد؛ بلافاصله یا چند روز تا چند هفته بعد از پرتودرمانی. بیشتر عوارض رادیوتراپی از چند هفته تا دوماه بعد از پایان درمان، برطرف می‌شوند. اما بعضی از عوارض جانبی ممکن است مدت‌ها بعد از پایان درمان برطرف نشوند؛ زیرا زمان می‌برد تا سلول‌های سالم از عوارض رادیوتراپی ریکاوری شوند. بعضی از عوارض جانبی می‌توانند ماه‌ها یا سال‌ها بعد از رادیوتراپی ظاهر شوند. اگر دوز رادیوتراپی زیاد باشد، ممکن است سلول‌ها نتوانند خود را بازسازی کنند. در نتیجه عوارض جانبی ممکن است طولانی مدت یا همیشگی شود.
در کل، عوارض رادیوتراپی به موارد زیر بستگی خواهد داشت:
- نوع پرتودرمانی
- قسمتی از بدن که در حال درمان است
- دوز رادیوتراپی و برنامه‌ی درمانی
- سلامت کلی بدن شما
عوارض کلی پرتودرمانی
- خستگی: یکی از شایع‌ترین عوارض رادیوتراپی است. معمولا چند هفته بعد از رادیوتراپی اتفاق می‌افتد و با ادامه‌‌ی درمان ممکن است بدتر شود. در طول رادیوتراپی، بدن شما انرژی زیادی را صرف درمان خود می‌کند. خستگی در مواردی که قسمت‌های زیادی از بدن تحت درمان قرار می‌گیرند، بسیار شایع است. رادیوتراپی در نواحی مغز استخوان مانند لگن می‌تواند باعث کم خونی شود. کم خونی نیز باعث خستگی می‌شود. مشکل در خوردن و خوابیدن می‌تواند فرد را خسته‌تر کند. تغییر در برنامه‌تان مانند تعداد مراجعه روزانه به بیمارستان می‌تواند بر احساس خستگیتان بیفزاید. بعد از اتمام درمان، خستگی معمولا به تدریج رفع می‌شود اما بعضی افراد چند هفته تا چند ماه بعد از درمان، احساس خستگی می‌کنند.
- مشکلات پوستی: در رادیوتراپی اکسترنال(خارجی) این مشکلات رایج است؛ زیرا امواج از طریق پوست به محل‌های مورد هدف برای درمان، عبور می‌کنند. در محلی که درمان صورت گرفته، پوست ممکن است قرمز، خشک یا دچار خارش شود. رنگ پوست ممکن است تغییر کند. بیشترین واکنش پوستی در دو هفته‌ی اول آغاز رادیوتراپی صورت می‌گیرد و چند هفته بعد از درمان معمولا رفع می‌شود. اما بعضی تغییرات پوستی مانند تیره شدن رنگ پوست یا خراش ممکن است دائمی باشند. بعضی از افراد هیچ تغییر پوستی را نشان نمی‌دهند.
- از دست دادن مو: آلوپشیا یا نازک شدن مو فقط در محلی که درمان صورت می‌گیرد، اتفاق می‌افتد. این که چقدر مو از دست بدهید، از فردی به فرد دیگر متفاوت است و به دوز درمانی بستگی دارد. از دست دادن موی سر می‌تواند دو تا سه هفته بعد از آغاز رادیوتراپی شروع شود. رادیوتراپی در دوزهای پایین معمولا باعث از دست دادن موقت موی سر می‌شود. از دست دادن دائمی مو در دوزهای بالاتر درمانی رایج‌تر است. معمولا بعد از سه تا شش ماه پس از پایان رادیوتراپی، موها رشد کرده و ممکن است از نظر رنگ یا بافت متفاوت باشند.
- از دست دادن اشتها: دز هفته‌های اول رادیوتراپی ممکن است اتفاق بیافتد و تا پایان درمان ادامه یابد. عوارضی مانند زخم شدن و خشکی دهان، اشکال در بلع و تهوع و استفراغ می‌توانند باعث بی‌اشتهایی شوند. رادیوتراپی در نواحی سرو گردن می‌تواند باعث تغییرات موقت در حس بویایی و چشایی شود. بعضی از افراد اشتیاق خود را به خوردن غذا کاملا از دست می‌دهند و با وجود این که می‌دانند نیاز به غذا دارند،چیزی نمی‌خورند. حفظ تغذیه‌ی خوب در طول دوره‌ی درمان و بعد از آن بسیار اهمیت دارد تا به بهبودی فرد کمک کند.
- تهوع و استفراغ: در رادیوتراپی اکسترنال(خارجی) یک عارضه‌ی شایع است؛ مخصوصا زمانی که شکم و معده جزء نواحی درمانی باشند. این عارضه صرف نظر از ناحیه‌ای که مورد درمان قرار می‌گیرد، می‌تواند یک عارضه‌ی عمومی برای رادیوتراپی باشد. عوارض رادیوتراپی معمولا طی چند هفته بعد از اتمام درمان، برطرف می‌شوند.
- کاهش سلول‌های خونی: از آنجایی که رادیوتراپی بر مناطق خونساز مغز استخوان اثر می‌گذارد، این عارضه ایجاد می‌شود. کاهش تعداد سلول‌های خونی شایع‌تر خواهد بود در صورتی که همزمان با رادیوتراپی، شیمی درمانی نیز صورت بگیرد و یا استخوان لگن(محل ساخت تعداد زیادی از سلول‌های خونی) جزو نواحی درمانی باشد. کاهش تعداد سلول‌های خونی معمولا به حدی شدید نیست که مشکلی ایجاد کند. طی چند رو بعد از درمان، سلول‌های خونی معمولا ریکاوری می‌شوند.
عوارض رادیوتراپی در مغز
رادیوجراحی استریوتاکتیک(یک روش پرتودرمانی پیشرفته برای ضایعات غیرقابل دسترس داخل جمجمه‌ای از نظر جراحی است) دوز بالایی از پرتوها را به یک ناحیه‌ی کوچک در مغز وارد می‌کند. عوارض جانبی به ناحیه‌ی درمانی بستگی دارد. گاهی اوقات تمام مغز مورد پرتودرمانی قرار می‌گیرد؛ گرچه دوز درمانی در این مورد کمتر است. دوز زیاد پرتودرمانی در مغز معمولا در طولانی مدت، عوارض ایجاد می‌کند. در کودکان و خردسالان سلول‌های مغزی به عوارض رادیوتراپی حساس‌تراند.
عوارض جانبی رادیوتراپی در مغز ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات پوستی
- از دست دادن موی سر
- تورم مغز(افزایش فشار داخل مغزی)
- تشنج
- گوش درد یا دشواری در شنیدن در صورتی که گوش جزو نواحی درمانی باشد.
- سردرد
- تهوع و استفراغ
- از دست دادن اشتها
- مشکلات شناختی مانند حافظه و گفتار
- خستگی شدید(گاهی اوقات به آن سندرم خواب آلودگی گویند)
- آسیب‌های عصبی؛ در صورتی که رادیوتراپی باعث آسیب به اعصاب مغزی شود می‌تواند باعث تغییرات بینایی، مشکل در شنوایی، ضعف صورت، زبان، گردن و شانه
- مشکلات هورمونی؛ پایین بودن سطح هورمون‌ها می‌تواند از عوارض رادیوتراپی در هیپوتالاموس، غده‌ی پینه‌آل یا تیروئید در طولانی مدت باشد.
عوارض رادیوتراپی در سر و گردن
رادیوتراپی می‌تواند باعث تحریک غشای مخاطی پوشاننده‌ی دهان، گلو و قسمت فوقانی مری شود. همچنین می‌تواند ساختارهای دیگری در نواحی درمانی را تحت تاثیر قرار دهد.
عوارض جانبی رادیوتراپی در سروگردن ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات پوستی
- از دست دادن موی سر
- زخم دهان
- خشکی دهان
- تغییر ذائقه
- بلع دشوار
- گوش درد یا دشواری در شنیدن در صورتی که گوش جزو نواحی درمانی باشد.
- تغییرات صدا مانند خشونت صدا در صورتی که حنجره جزو ناحیه‌ی درمانی باشد.
- تغییرات بینایی در صورتی که رادیوتراپی به عروق چشم یا عصب اپتیک آسیب بزند.
- خشکی چشم و از دست دادن بینایی در صورتی که رادیوتراپی چشم را نیز شامل شود.
- قفل شدن فک یا اسپاسم عضلات فک(trismus) زمانی که فک جزو ناحیه درمانی باشد.
- از دست دادن اشتها
- مشکلات دندانی مانند پوسیدگی
- تهوع و استفراغ
- مشکلات هورمونی؛ پایین بودن سطح هورمون‌ها می‌تواند از عوارض رادیوتراپی در هیپوتالاموس غده‌ی پینه‌آل و تیروئید در طولانی مدت باشد.
- آسیب عصبی در صورتی که پرتودرمانی باعث آسیب به عصب‌های مغزی شود و موجب تغییر در بینایی، مشکلات شنوایی یا ضعف صورت، زبان، شانه و گردن شود.
- مرگ استخوان(osteoradionecrosis)
عوارض رادیوتراپی در قفسه سینه
رادیوتراپی جهت درمانی لنفوما و سرطان ریه، مری، طناب نخاعی و سرطان پستان، اغلب ارتباط مستقیمی با ساختارهای قفسه‌ی سینه دارد. رادیوتراپی در قسمت فوقانی قفسه‌ی سینه می‌تواند باعث تحریک گلو و مری شود.
عوارض پرتودرمانی قفسه‌ی سینه ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات پوستی
- از دست دادن مو
- زخم گلو
- بلع دشوار
- سوزش سر دل
- خشن شدن صدا در صورتی که حنجره جزو ناحیه‌ی درمانی باشد
- تهوع و استفراغ در صورتی که ناحیه‌ی درمانی به معده نزدیک باشد
- تغییر ذائقه
- از دست دادن اشتها
- سرفه
- پنومونی ناشی را پرتودرمانی
- سفتی یا تورم در پستان
- زخم بافت ریه(pulmonary fibrosis)
- مشکلات قلبی مانند ضربان قلب نامنظم، نارسایی احتقانی قلب یا بیماری‌های کرونری
عوارض پرتودرمانی در شکم
رادیوتراپی در قسمت فوقانی شکم می‌تواند باعث تحریک مری و معده شود. رادیوتراپی در قسمت تحتانی شکم بیشتر باعث تحریک روده‌ی باریک و بزرگ می‌شود. در افرادی که بخش بزرگی از شکم درمان می‌شود، عوارض بیشتری را تجربه می‌کنند.
عوارض پرتودرمانی در شکم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات پوستی
- از دست دادن مو
- تهوع و استفراغ
- سو هاضمه
- نفخ
- اسهال
- از دست دادن اشتها
- زخم معده
- التهاب روده ناشی از پرتودرمانی
- مشکلات کلیوی
عوارض پرتودرمانی در لگن
پرتودرمانی لگن می‌تواند باعث تحریک روده‌ی بزرگ و باریک شود و مشکلات گوارشی ایجاد کند. همچنین می‌تواند مثانه را تجریک کرده و ارگان‌های تناسلی را تحت تاثیر قرار دهد. عوارض رادیوتراپی در لگن می‌تواند شامل موارد زیر شود:
- مشکلات پوستی
- از دست دادن مو
- اسهال
- تهوع و استفراغ
- خونریزی رکتال
- التهاب رکتوم یا آنوس(انتهای روده)
- التهاب روده ناشی از رادیوتراپی
- درد در هنگام دفع مدفوع
- بی اختیاری دفع مدفوع
- عفونت مثانه
- درد یا سوزش در هنگام دفع ادرار
- خون در ادرار
- بی اختیاری دفع ادرار
- نازایی
- مشکلات جنسی برای زنان
- مشکلات جنسی برای مردان
عوارض جانبی بلند مدت
عوارض بلند مدت می‌توانند بعد از اتمام درمان در بلند مدت ظاهر شوند و می‌توانند بسته به ناحیه‌ی درمانی متفاوت باشند. بعضی از عوارض بلند مدت احتمالی شامل:
- مشکلات نازایی(زمانی که لگن جزو ناحیه درمانی باشد)
- مشکلات قلبی(زمانی که قفسه‌ی سینه جزو ناحیه درمانی باشد)
- تغییر رنگ پوست
- مشکلات عاطفی و ذهنی(زمانی که سر و گردن یا مغز جزو ناحیه درمانی باشد)
- پوکی استخوان
- سرطان‌های ثانویه
بعد از پرتودرمانی چه باید کرد
پرتودرمانی به احتمال زیاد زندگی روزانه‌ی شما و خانوادتان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مراقبت از خود در طی پرتودرمانی بسیار اهمیت دارد. در کنار عوارض وابسته با ناحیه‌ای که درمان صورت می‌گیرد، ممکن است عوارض کلی رادیوتراپی را نیز تجربه کنید. در ادامه، مواردی که به شما کمک می‌کند تا در طی پرتودرمانی احساس بهتری داشته باشید، آورده شده:
استراحت کافی
پرتودرمانی می‌تواند باعث احساس خستگی شدید شود. تلاش کنید تا خواب کافی در شب داشته باشید. فعالیت کردن در روز ممکن است به داشتن خواب بهتر کمک کند. در هنگام انجام این کار از دیگران کمک بخواهید و سعی کنید روی مهمترین چیزهایی که نیاز دارید، تمرکز کنید. برای استراحت کرن در طول روز برنامه‌ریزی کنید. داشتن خواب کوتاه، مطالعه کردن، گوش دادن به موسیقی می‌تواند شما را پر انرژی نگهدارد.
تغذیه‌ی خوب
بدن شما برای بازسازی خود از عوارض رادیوتراپی، به مواد مغذی نیاز دارد. اگر رادیوتراپی در بخش‌های خاصی از بدن مانند شکم و سرو گردن صورت گرفته باشد، ممکن است خوب غذا خوردن شما تحت تاثیر قرار گیرد. پزشک ممکن است تغییراتی در رژیم غذایی برای مقابله با عوارض پرتودرمانی پیشنهاد دهد.
در صورت بروز عوارض، اطلاع بدهید
با پزشک درباره‌ی عوارضی که تجربه می‌کنید، صحبت کنید. افراد عوارض را به صورت متفاوتی تجربه می‌کنند. بیشتر عوارض می‌تواند با دارو، تغییر در رژیم غذایی یا فعالیت فیزیکی بیشتر برطرف شود. در صورتی که عوارض شدید باشد، ممکن است نیاز باشد تا پرتودرمانی مجددا تنظیم شود.
درباره‌ی سایر داروها به پزشک خود اطلاع دهید
سایر داروها مانند پماد، ویتامین‌ها و مکمل‌های معدنی و داروهای گیاهی و … ممکن است عملکرد رادیوتراپی را تحت تاثیر قرار دهد. همچنین ممکن است دارای عوارض بوده و یا عوارض را بدتر کنند. در ابتاط با این داروها با پزشک خود صحبت کنید.
مراقبت پوستی
پوست در برابر رادیوتراپی می‌تواند بسیار حساس باشد. د طول رادیوتراپی از پوست خود مراقبت کنید. درباره‌ی هر مشکل و علائمی که دارید با تیم پزشکی در میان بگذارید. آنها می‌توانند روش‌هایی برای مراقبت از پوست در طی رادیوتراپی ارائه دهند. موارد زیر راه‌هایی برای مراقبت از پوست در طی رادیوتراپی می‌باشد که شامل:
- پوست خود را به آرامی با آب گرم و صابون به خوبی بشویید. به آرامی پوست خود را خشک کنید. اگر رادیوتراپی را در نواحی سر انجام داده‌اید از سشوار استفاده نکنید.
- نواحی درمان شده را با پوشیدن لباس‌های گشاد و نرم از خراش و تحریک و فشار محافظت کنید.
- قبل از استفاده از هرچیزی روی پوست محل درمان، از پزشک خود سوال کنید. پودرها، کرم، پماد، عطرها، روغن بدن می‌توانند پوست را تحریک کنند یا ممکن است واکنش شما را به رادیوتراپی تحت تاثیر قرار دهند.
- اصلاح موی نواحی درمانی را با تیم پزشکی بررسی کنید. از شیورهای برقی به جای تیغ جهت جلوگیری از برش پوست، استفاده کنید. از محصولات بعد از شِیو روی پوست ناحیه‌ی درمانی استقاده نکنید.
- در صورتی که رادیوتراپی در نواحی سینه انجام می‌شود، سینه بند نپوشید. اگر در این صورت، احساس ناراحتی داشته باشید با پزشک درباره‌ی روش‌های احتمالی دیگر صحبت گنید.
- هر چیز گرم یا سرد را(مانند کیسه آب گرم یا یخ) در ناحیه‌ی درمانی قرار ندهید.
- خراش یا فشاری وارد نکنید.
- بعد از شنا در استخر، به خوبی پوست خود را بشوئید؛ زیرا کلر می‌تواند پوست را خشک کند.
- ناحیه‌ی درمانی را دربرابر خورشید محافظت کنید. پوست ناحیه‌ی درمانی به نور خورشید بسیار حساس است و می‌تواند به راحتی دچار سوختی شود. ناحیه‌ی درمانی خود را قبل از رفتن به بیرون با کلاه یا لباس بپوشانید. از پزشک خود درباره‌ی استفاده از ضد آفتاب و زمان استفاده از آن سوال کنید.
- اگر پوست محل درمان دچار بریدگی یا خراش شده باشد، به پزشک اطلاع دهید. آنها ممکن است راه‌هایی برای مراقبت از آن ارائه دهند و در صورت نیاز ناحیه بریدگی را پانسمان کنند. برای مثال استفاده از نواری که برای پوست‌های حساس استفاده می‌شود و استفاده از آن روی ناحیه‌ی درمانی
مراقبت از دهان
رادیوتراپی در سر و گردن ممکن است باعث افزایش پوسیدگی یا کرم خوردگی دندان شود. همچنین می‌تواند باعث افزایش ریسک خونریزی یا عفونت در هنگام مراجعه به دندانپزشک و حین کار روی دندان شود. اگر رادیوتراپی در سرو گردن خواهید داشت، قبل از آغاز پرتودرمانی به دندانپزشک مراجعه کنید. آنها معاینه‌ی کامل دهانی انجام خواهند داد و ابزار پیشگیری را فراهم خواهند کرد. همچنین ممکن است راهکارهایی را برای پیشگیری یا کنترل مشکلات دهانی، دندان، استخوان فک ناشی از پرتودرمانی یا سایر درمان‌ها پیشنهاد کنند.
