آتروفی واژن (واژینیت آتروفیک) حالتی است که در آن دیواره واژن نازک، خشک و ملتهب می‌شود. این اتفاق ممکن است به دلیل کم شدن سطح هورمون استروژن بدن رخ دهد. آتروفی واژن به طور طبیعی بیشتر بعد از یائسگی دیده می‌شود.
برای بسیاری از زنان، آتروفی واژن نه تنها رابطه جنسی را دردناک می‌کند بلکه منجر به علائم ادراری آزار دهنده هم می‌شود. از آن جایی که آتروفی واژینال هم علائم جنسی و هم علائم ادراری دارد، به آن سندرم تناسلی ادراری یائسگی (GSM) گفته می‌شود.
درمان ساده و مؤثری برای سندرم تناسلی ادراری یائسگی وجود دارد. اگرچه کاهش سطح استروژن منجر به تغییراتی در بدن می‌شود، اما روش‌های مناسبی برای کم کردن علائم GSM وجود دارد.
علائم آتروفی واژن
علائم سندرم تناسلی ادراری یائسگی (GSM) شامل موارد زیر است:
- خشکی واژن
- سوزش واژن
- ترشحات نامعمول واژن
- خارش ناحیه تناسلی
- سوزش ادرار
- تکرر ادرار
- فوریت دفع ادرار
- عفونت مکرر دستگاه ادراری
- بی اختیاری ادرار
- خونریزی خفیف بعد از رابطه جنسی
- درد در حین برقراری رابطه جنسی
- کاهش یافتن قابلیت لوبریکانت واژن در حین فعالیت جنسی
- کوتاه و تنگ شدن کانال واژن
زمان مراجعه به پزشک
بسیاری از زنان پس از یائسگی، سندرم تناسلی ادراری یائسگی را تجربه می‌کنند اما تنها تعداد کمی از آنان به دنبال درمان این مشکل هستند. شاید علت این است که زنان از صحبت کردن درباره این علائم با پزشک خجالت می‌کشند و از درمان صرف نظر می‌کنند و سعی می‌کنند با علائم واژینیت یائسگی زندگی و به آن عادت کنند.
با وجود این مسئله باید دانست که در صورتی که دچار لکه بینی یا خونریزی‌های بی‌دلیل، ترشحات غیر طبیعی، سوزش یا قرمزی شده‌اید، باید به پزشک زنان مراجعه نمایید.
علاوه بر موارد گفته شده، اگر در حین رابطه جنسی دچار دردی شده‌اید که با مرطوب کننده‌های واژن (از جمله K-Y Liquibeads، Replens، Sliquid و غیره) یا لوبریکانت‌های بر پایه آب (از جمله Astroglide، K-Y Jelly، Sliquid) بهتر نمی‌شود، باید به پزشک مراجعه کنید.
آمادگی برای مراجعه به پزشک
ممکن است ابتدا علائم خود را با یکی از ارائه دهندگان خدمات سلامت درمیان گذاشته باشید. در این صورت این فرد شما را به متخصص زنان ارجاع می‌دهد.
برای به دست آوردن آمادگی لازم هنگام مراجعه به پزشک موارد زیر را رعایت کنید:
- یک لیست از تمام علائمی که تجربه کرده‌اید، تهیه کنید. این لیست می‌تواند شامل علائمی که چندان مرتبط به نظر نمی‌رسد هم باشد.
- یادداشت کوچکی از اطلاعات شخصی خود به همراه داشته باشید. این یادداشت می‌تواند شامل تغییرات اخیر مهم زندگی شما و عوامل ایجاد کننده اضطراب شدید در شما باشد.
- لیستی از داروهایی که مصرف می‌کنید، تهیه کنید. تمامی داروها، اعم از داروهای بدون نسخه و داروهای تجویزی و ویتامین‌ها و مکمل‌های مصرفی را به همراه دوز مصرفی یادداشت کنید.
- با یکی از اعضای خانواده یا دوست نزدیک خود به پزشک مراجعه کنید. گاهی ممکن است اطلاعات لازم را به خوبی به خاطر نیاورید. بنابراین وجود این فرد به شما در به یاد آوردن اطلاعات کمک می‌کند.
- سؤالاتی که در ذهن دارید، آماده کنید. نوشتن لیست سؤالات، باعث استفاده بهینه از زمان مراجعه به پزشک می‌شود.
برخی از سؤالاتی که می‌توانید از پزشک بپرسید:
- علت اصلی علائمی که دارم چیست؟
- آیا علل دیگری هم وجود دارد؟
- چه آزمایشاتی باید در این زمینه انجام شود؟
- آیا وضعیت من موقت است یا تا زمان طولانی ادامه خواهد داشت؟
- چه روش‌های درمانی وجود دارد؟ شما کدام روش را برای من پیشنهاد می‌دهید؟
- چه روش جایگزینی برای درمان پیشنهادی شما وجود دارد؟
- من بیماری‌های دیگری هم دارم. چه روشی وجود دارد که همه این مشکلات را در کنار هم مدیریت کنم؟
- آیا برای آگاهی یافتن از این بیماری بروشور یا وبسایت خاصی وجود دارد که مطالب آن را در این زمینه مطالعه کنم؟
پزشک هم درباره علائم و وضعیت هورمونی شما سؤالاتی می‌پرسد. برخی از سؤالات متداول پزشکان شامل موارد زیر است:
- چه علائمی در واژن و سیستم ادراری خود احساس می‌کنید؟
- چه مدت است که دچار این علائم شده‌اید؟
- آیا هنوز عادت ماهیانه می‌شوید یا یائسه شده‌اید؟
- علائم تا چه حد دردناک است و شما را مضطرب می‌کند؟
- آیا شما فعالیت جنسی دارید؟
- آیا این علائم رابطه جنسی شما را تحت تأثیر قرار داده است؟
- آیا تا به حال سرطان داشته‌اید؟
- آیا از صابون‌های معطر برای استحمام و شستشوی بدن استفاده می‌کنید؟
- آیا از دوش واژن یا اسپری بهداشتی زنانه استفاده می‌کنید؟
- چه داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌هایی مصرف می‌کنید؟
- آیا تا به حال از مرطوب کننده‌های واژن یا لوبریکانت‌های بدون نسخه استفاده کرده‌اید؟
علل آتروفی واژن
واژینینت یائسگی ناشی از کاهش تولید استروژن در بدن است. سطح پایین استروژن بافت واژن را نازک و خشک می‌کند و انعطاف واژن را کم می‌کند و در نتیجه واژن را آسیب‌پذیر می‌کند.
کاهش سطح استروژن ممکن است در موارد زیر اتفاق بیافتد:
- بعد از یائسگی
- در طی سال‌های نزدیک به یائسگی (پیش یائسگی)
- بعد از جراحی برداشتن هر دو تخمدان (یائسگی ناشی از جراحی)
- طی دوره شیردهی
- مصرف داروهایی که سطح استروژن را تغییر می‌دهند مثل برخی از قرص‌های کنترل بارداری
- بعد از رادیوتراپی لگن به خاطر سرطان
- بعد از شیمی درمانی به خاطر سرطان
- به عنوان یکی از عوارض جانبی درمان‌های هورمونی سرطان سینه
علائم و شکایت‌های GSM ممکن است در سال‌های نزدیک به یائسگی شروع شود. البته ممکن است حتی تا چند سال بعد از یائسگی هم علامت و مشکلی ایجاد نشود. بنابراین اگرچه این وضعیت در میان زنان یائسه شایع است، اما لزوماً تمامی زنان یائسه درگیر آتروفی واژن نمی‌شوند. فعالیت جنسی منظم به فرد کمک می‌کند سلامت بافت واژن حفظ شود.
عوامل خطر آتروفی واژن
عوامل معینی در ابتلا به واژینیت یائسگی نقش دارند، از جمله:
- سیگار کشیدن. سیگار کشیدن بر گردش خون اثر می‌گذارد و می‌تواند جریان خون و اکسیژن رسانی به واژن و بافت‌های اطراف آن را کم کند. علاوه بر این، سیگار کشیدن اثرات طبیعی استروژن را در بدن کاهش می‌دهد.
- نداشتن زایمان طبیعی. تحقیات نشان داده است زنانی که هرگز نوزادی را به طور طبیعی زایمان نکرده‌اند، احتمالاً بیشتر از زنانی که زایمان طبیعی انجام داده‌اند، دچار علائم سندرم تناسلی ادراری یائسگی می‌شوند.
- نداشتن فعالیت جنسی. فعالیت جنسی منظم، جریان خون واژن را افزایش می‌دهد و انعطاف بافت واژن را حفظ می‌کند.
عوارض آتروفی واژن
این وضعیت خطر موارد زیر را افزایش می‌دهد:
- عفونت واژن. تغییراتی که به دلیل آتروفی واژن در توازن میزان اسیدی بودن محیط واژن رخ می‌دهد، احتمال عفونت این ناحیه را بیشتر می‌کند.
- مشکلات ادراری. GSM در ایجاد مشکلات ادراری دخیل است. ممکن است فرد دچار تکرر ادرار یا فوریت دفع ادرار یا سوزش ادرار شود. برخی از زنان هم عفونت‌های ادراری مکرر یا بی‌اختیاری ادرار را تجربه می‌کنند.
پیشگیری از آتروفی واژن
فعالیت جنسی منظم می‌تواند به پیشگیری از ابتلا به سندرم تناسلی ادراری یائسگی کمک کند. فعالیت جنسی باعث افزایش خونرسانی به واژن می‌شود که این افزایش جریان خون، به حفظ بافت واژن کمک می‌کند.
تشخیص آتروفی واژن
تشخیص GSM شامل موارد زیر است:
- معاینه لگنی. پزشک اندام‌های لگنی را با دست احساس می‌کند و قسمت خارجی اندام تناسلی، واژن و سرویکس را معاینه می‌کند.
- آزمایش ادرار. در صورتی که بیمار علائم ادراری داشته باشد، باید برای انجام آزمایش، ادرار خود را جمع آوری کند.
- آزمایش pH واژن (توازن اسیدیته واژن). در این آزمایش نمونه مایع واژن گرفته می‌شود و یا مستقیماً کاغذ شناساگر میزان اسیدیته را داخل واژن قرار می‌دهند تا میزان تعادل pH واژن مشخص شود.
درمان آتروفی واژن
برای درمان واژینیت یائسگی پزشک ابتدا گزینه‌های درمانی بدون نسخه را پیشنهاد می‌کند. این گزینه‌ها شامل:
- مرطوب کننده‌های واژن. این مرطوب کننده‌ها (از جمله K-Y Liquibeads، Replens، Sliquid و غیره) باعث بازگرداندن و حفظ رطوبت ناحیه واژن می‌شوند. در این حالت فرد هر چند روز یکبار از مرطوب کننده واژن استفاده می‌کند. به طور کلی اثرات این نوع داروها کمی بیشتر از لوبریکانت‌ها باقی می‌ماند.
- لوبریکانت‌های بر پایه آب. این لوبریکانت‌ها (از جمله Astroglide، K-Y Jelly، Sliquid) بلافاصله قبل از فعالیت جنسی استفاده می‌شود و درد حین رابطه جنسی را کاهش می‌دهد. از محصولاتی که حاوی گلیسیرین هستند و یا خاصیت گرم کردن ناحیه واژن دارند، نباید استفاده کرد چون افرادی که به این مواد حساسیت دارند ممکن است دچار سوزش شوند. در صورتی که شریک جنسی شما از کاندوم استفاده می‌کند، ژل‌های پترولیوم (وازلین) یا دیگر محصولاتی که بر پایه پترولیوم هستند به عنوان لوبریکانت نباید استفاده شوند، زیرا وازلین می‌تواند در تماس با کاندوم، لاتکس آن را سوراخ کند.
اگر روش‌های گفته شده علائم شما را از بین نمی‌برد، ممکن است پزشک روش‌های زیر را توصیه کند:
استروژن موضعی
استروژن واژینال موضعی این مزیت را دارد که با دوزهای پایین اثر گذاری مناسبی دارد و اثرات کلی آن روی بدن کمتر از استروژن تزریقی و خوراکی است، زیرا کمتر وارد جریان خون می‌شود. همچنین اثر مستقیم استروژن موضعی بر رهایی از علائم، از استروژن خوراکی بیشتر است.
درمان با استروژن واژینال به چند صورت وجود دارد. از آن جایی که تمامی این روش‌ها به یک اندازه اثر گذار هستند، بیمار می‌تواند برای یافتن بهترین روش با پزشک خود مشورت کند.
- پماد استروژن واژینال (با نام‌های تجاری Estrace و Premarin). در این روش، معمولاً قبل از خواب کرم را مستقیماً با یک اپلیکاتور وارد واژن می‌کنند. اغلب زنان این پماد را به صورت روزانه به مدت یک تا سه هفته و سپس هفته‌ای یک تا سه بار مصرف می‌کنند. البته پزشک بسته به وضعیت هر فرد، مقدار پماد لازم برای درمان و تعداد دفعات مصرف آن را به بیمار اطلاع می‌دهد.
- شیاف استروژن واژینال (با نام تجاری Imvexxy). این شیاف‌ها حاوی استروژن با دوز پایین هستند و طریقه مصرف آن‌ها به این صورت است که باید تا چند هفته روزانه تا حدود ۲ اینچ وارد کانال واژن شوند. بعد از مدتی تعداد دفعات مصرف تنها دو بار در هفته خواهد بود.
- حلقه استروژن واژینال (با نام‌های تجاری Estring و Femring). در این حالت بیمار یا خود پزشک یک حلقه نرم و انعطاف پذیر را در بخش فوقانی کانال واژن تعبیه می‌کند. این حلقه دوز ثابتی از استروژن را از خود آزاد می‌کند. حلقه استروژن باید هر سه ماه یکبار تعویض شود. بسیاری از زنان به خاطر راحتی از این روش استفاده می‌کنند. اگر حلقه متفاوت باشد و دوز بالاتری از استروژن از خود آزاد کند، دیگر به عنوان یک درمان موضعی محسوب نمی‌شود، بلکه یک روش درمانی سیستمیک به شمار می‌آید.
- قرص استروژن واژینال (با نام تجاری Vagifem). برای قرار دادن این قرص در واژن از یک اپلیکاتور یکبار مصرف استفاده می‌شود. تعداد دفعات مصرف براساس تشخیص پزشک است. به عنوان مثال این قرص می‌تواند در دو هفته اول به صورت روزانه و از آن به بعد هفته‌ای دو بار تجویز شود.
داروی اسپمیفن (با نام تجاری Osphena)
این قرص خوراکی به صورت روزانه برای کاهش علائم دردناک در حین رابطه جنسی در زنانی که به طور متوسط یا شدید دچار آتروفی واژن شده‌اند، مصرف می‌شود. تجویز این دارو برای زنان مبتلا به سرطان سینه یا زنانی که در خطر بالاتری از ابتلا به سرطان سینه قرار دارند، تأیید نشده است.
داروی پراسترون (با نام تجاری Intrarosa)
با قرار دادن این دارو در واژن، هورمون DHEA مستقیماً وارد واژن می‌شود و به کاهش درد ناشی از رابطه جنسی کمک می‌کند. DHEA هورمونی است که به بدن کمک می‌کند هورمون‌های دیگری از جمله استروژن را تولید کند. این دارو قبل از خواب در افرادی که دچار آتروفی واژن شدید یا متوسط هستند، استفاده می‌شود.
استروژن درمانی کلی (سیستمیک)
اگر خشکی واژن با علائم دیگر یائسگی مانند گر گرفتگی شدید تا متوسط همراهی دارد، ممکن است پزشک قرص، پچ، ژل یا حلقه با دوز بالای استروژن تجویز کند. استروژن خوراکی بر تمام بدن اثر می‌گذارد. پزشک با توجه به خطرات و مزایای استروژن خوراکی، می‌تواند هورمون دیگری به نام پروژستین را هم در کنار استروژن برای بیمار تجویز کند.
دیلاتور واژن
افراد می‌توانند از دیلاتور واژن به عنوان یک روش درمانی غیر هورمونی بهره ببرند. البته ممکن است دیلاتور واژن در کنار استروژن درمانی هم استفاده شود. این وسیله عضلات واژن را تحریک می‌کند و می‌کشد تا مانع از تنگی کانال واژن شود.
اگر مشکل اصلی فرد، رابطه جنسی دردناک است، استفاده از دیلاتور واژن می‌تواند با کشیدن و گشاد کردن واژن درد را تا حد زیادی کم کند. این وسیله بدون تجویز پزشک هم قابل خریداری است، اما اگر علائم بیمار شدید است پزشک ممکن است در کنار دیلاتور واژن، فیزیوتراپی لگن هم تجویز کند. پزشک یا فیزیوتراپیست می‌توانند نحوه صحیح استفاده از این وسیله را به بیمار آموزش دهند.
لیدوکائین موضعی
لیدوکائین موضعی به صورت پماد یا ژل در دسترس است و سبب بی‌حسی محل مصرف می‌شود و درنتیجه درد مرتبط با رابطه جنسی را کاهش می‌دهد. این ماده باید ۵ تا ۱۰ دقیقه پیش از شروع فعالیت جنسی مصرف شود.
سرطان سینه
در صورتی که فرد سابقه سرطان سینه دارد باید به پزشک اطلاع دهد و موارد زیر را در نظر داشته باشد:
- درمان غیر هورمونی: ابتدا از گزینه‌های غیر هورمونی مانند مرطوب کننده‌ها و لوبریکانت‌ها برای درمان استفاده شود.
- دیلاتور واژن: این وسیله هم یک گزینه درمانی غیر هورمونی است که عضلات واژن را می‌کشد و مجرا را گشادتر می‌کند.
- استروژن واژینال: در صورتی که درمان‌های غیر هورمونی در کاهش علائم مفید واقع نشوند، زیر نظر متخصص انکولوژِی، بیمار می‌تواند دوز پایین استروژن واژینال را دریافت کند. با این وجود، همچنان این مسئله وجود دارد که استروژن واژینال خطر برگشتن سرطان سینه را زیاد می‌کند، به ویژه اگر سرطان سینه از نوع سرطان‌های حساس به هورمون باشد.
- استروژن درمانی کلی: به طور کلی این روش چندان در این افراد توصیه نمی‌شود، به خصوص زمانی که سرطان سینه از نوع سرطان‌های حساس به هورمون باشد.
تغییر سبک زندگی و درمان‌های خانگی
در صورتی که شما احساس خشکی و سوزش واژن دارید، موارد زیر می‌تواند به شما کمک کند:
- استفاده از مرطوب کننده‌های واژن بدون نسخه: اسامی این مرطوب کننده‌ها در بخش‌های قبلی این مقاله ذکر شد.
- استفاده از لوبریکانت‌های بر پایه آب بدون نسخه: لوبریکانت درد حین رابطه جنسی را برطرف می‌کند. اسامی این لوبریکانت‌ها در بخش‌های قبلی این مقاله ذکر شد.
- تحریک شدن در حین رابطه جنسی: لیز شدن مجرای واژن که در نتیجه تحریک جنسی اتفاق می‌افتد به کاهش خشکی و سوزش واژن کمک می‌کند.
درمان جایگزین
برخی از روش‌های درمان سنتی و جایگزین، برای درمان خشکی و سوزش ناشی از واژینیت یائسگی مناسب هستند، اما فواید تعداد کمی از این روش‌ها در کارآزمایی بالینی به اثبات علمی رسیده است. با توجه به این که علاقه افراد به درمان‌های جایگزین و سنتی در حال افزایش است، محققان در حال بررسی فواید و خطرات انواع این درمان‌ها برای سندرم تناسلی ادراری یائسگی هستند.
باید توجه داشته باشید که پیش از مصرف هرگونه داروی گیاهی یا مکمل‌های غذایی برای درمان آتروفی واژن باید پزشک خود را در جریان قرار دهید، زیرا سازمان غذا و دارو تمامی داروهای گیاهی را مورد بررسی قرار نداده است و ممکن است برخی از این داروهای گیاهی با داروهای شیمیایی دیگری که مصرف می‌کنید تداخل پیدا کنند و سلامت شما را به خطر بیاندازد.
