بیماری سلیاک که با نام‌های اسپروی سلیاک یا انتروپاتی حساس به گلوتن نیز شناخته می‌شود، شامل پاسخ ایمنی بدن به گلوتن می‌باشد. گلوتن پروتئینی است که در آرد، جو و جوی سیاه دیده می‌شود.
اگر به بیماری سلیاک مبتلا باشید، خوردن مواد حاوی گلوتن باعث برانگیختن پاسخ ایمنی شدید در روده باریک می‌شود. به مرور تکرار این واکنش‌های ایمنی باعث وارد شدن صدمه به مخاط روده و اختلال در جذب مواد مغذی می‌شود (سوءجذب). آسیب وارد شده به روده منجر به بروز علائمی مانند اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و آنمی و تظاهرات شدیدتر می‌شود.
البته بیماری سلیاک در کودکان علاوه بر علائم ذکر شده برای بزرگسالان، موجب ایجاد اختلال در فرآیند طبیعی رشد و تکامل نیز می‌شود.
توجه داشته باشید که هیچ درمانی برای این بیماری وجود ندارد اما در اغلب موارد رعایت کردن رژیم غذایی بیماری سلیاک می‌تواند علائم آن را کنترل کرده و باعث بهبود وضعیت روده شود.
علائم بیماری سلیاک
علائم و تظاهرات بیماری سلیاک بسیار متنوع بوده و برای بزرگسالان و کودکان جداگانه بررسی می‌شود. علائم گوارشی بروز کرده در بزرگسالان به شرح زیر می‌باشد:
- اسهال
- خستگی
- کاهش وزن
- نفخ و باد شکم
- درد شکمی
- حالت تهوع و استفراغ
- یبوست
توجه به این نکته ضروریست که حدود نیمی از بالغینی که مبتلا به سلیاک هستند دارای علائم غیرگوارشی نیز می‌باشند. موارد زیر نمونه‌ای از این نشانه‌ها است:
- آنمی (کم خونی) به علت کمبود آهن
- کاهش تراکم استخوان (استئوپورز یا پوکی استخوان) و نرمی استخوان (استئومالاسی)
- راش‌های خارش‌دار و تاولی (درماتیت هرپتی فرم)
- اولسرها و زخم‌های دهانی
- سردرد و خستگی
- آسیب‌های سیستم عصبی مانند بی‌حسی و مورمور شدن در دست‌ها و پاها، اختلال احتمالی تعادل و نقایص مادرزادی
- درد مفاصل
- کاهش عملکرد طحال ( هیپو اسپلینیسم)
سلیاک و کودکان
بروز علائم گوارشی در کودکان نسبت به بزرگسالان از احتمال قوی‌تری برخوردار است. این علائم عبارتند از:
- حالت تهوع و استفراغ
- اسهال شدید
- تورم شکم
- یبوست
- باد شکم
- مدفوع بدبو و کم‌رنگ
ناتوانی فرد در جذب مواد مغذی لازم منجر به مشکلات زیر می‌شود:
- اختلال رشد در نوزادان
- آسیب به مینای دندان
- کاهش وزن
- آنمی
- تحریک پذیری
- کوتاهی قد
- تاخیر در بلوغ
- علائم نورولوژیکی بیماری سلیاک در کودکان شامل ADHD (اختلال کم توجهی – بیش فعالی) ، مشکلات یادگیری، سردرد، اختلال در هماهنگی بین عضلات و تشنج می‌شود.
درماتیت هرپتی فرم
عدم تحمل گلوتن می‌توان منجر به بروز این نوع از اختلال پوستی شود. این راش‌های پوستی خارش دار و دارای تاول بوده و معمولا در آرنج، زانو، تنه ، جمجمه و باسن دیده می‌شود. البته در اغلب مواقع بروز تظاهرات پوستی سلیاک با عوارض گوارشی و آسیب‌های مخاطی روده همراه است اما در موارد نادری ممکن است به تنهایی و بدون صدمه به روده بروز کند.
معمولا سلاح پزشکان در برابر درماتیت هرپتی فرم، توصیه رژیم غذایی بدون گلوتن یا تجویز دارو و یا هردو می‌باشد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورت داشتن علائمی مانند اسهال و اختلالات گوارشی به مدت بیش از دو هفته، بهتر است آن را با یک پزشک درمیان بگذارید. درضمن علائمی مانند رنگ پریدگی، تحریک پذیری، کاهش رشد، تورم شکم و مدفوع غیر طبیعی (بدبو و زیاد) در کودکان را در صورت وجود اطلاع دهید.
حتما قبل از شروع رژیم غذایی بیماری سلیاک، ابتدا با یک پزشک مشورت کنید. اگر قبل از انجام آزمایش‌های مربوط به بیماری سلیاک رژیم غذایی بدون گلوتن را شروع کنید، ممکن است نتیجه آزمایش تغییر کند.
بیماری سلیاک نوعی اختلال فامیلی است. درنتیجه اگر فردی از نردیکانتان مبتلا به این بیماری است آن را به پزشک اطلاع دهید تا در صورت لزوم از شما نیز تست سلیاک گرفته شود. همچنین در صورتی که خودتان یا نزدیکانتان هرکدام از علائم خطر مربوط به این بیماری را داشته باشید، مانند دیابت نوع یک، از پزشک جویا شوید که آیا لازم است آزمایش شوید یا خیر.
علت بیماری سلیاک
ترکیب عوامل ژنتیکی و تغذیه‌ای (مصرف غذاهای پر از گلوتن) به همراه سایر عوامل خطر این بیماری، منجر به بروز بیماری سلیاک می‌شوند. اما دلیل اصلی آن هنوز مشخص نیست. عادت‌های بد غذایی نوزادان، عفونت‌های معدی-روده‌ای و باکتری‌های روده‌ای نیز نقش کمی در بروز این بیماری ندارند.
جالب است بدانید در برخی مواقع بیماری سلیاک تنها پس از فعالیت‌هایی مانند عمل‌های جراحی، بارداری، زایمان، عفونت‌های ویروسی و استرس‌های شدید عاطفی خود را نشان می‌دهد.
هنگامی که سیستم ایمنی فرد حساسیت بیش از حد به گلوتن موجود در غذا نشان می‌دهد، این پاسخ شدید باعث وارد شدن صدمه به زوائد مویی شکل (ویلی) مخاط روده می‌شود. ویلی‌ها وظیفه جذب مواد مورد نیاز بدن از جمله ویتامین‌ها، مواد معدنی و … را بر عهده دارند. در نتیجه اگر ویلی‌های روده آسیب ببینند شما دیگر قادر نخواهید بود مواد مغذی بدنتان را جذب کنید و این مسئله ارتباطی با میزان غذایی که می‌خورید ندارد؛ روده شما در جذب ناتوان می‌شود.
عوامل خطر
بروز بیماری سلیاک در افرادی با شرایط زیر با احتمال بالاتری روبه‌روست:
- سابقه خانوادگی حساسیت به گلوتن یا درماتیت هرپتی فرم
- دیابت نوع یک
- سندرم داون یا سندرم ترنر
- بیماری خودایمنی تیروئید
- کولیت میکروسکوپیک (کولیت لنفوسیتیک و کلاژنی)
- بیماری آدیسون
عوارض بیماری سلیاک
این اختلال در صورتی تحت درمان قرار نگیرد می‌تواند مشکلات زیادی برای فرد ایجاد کند. به عنوان مثال:
- سوءتغذیه: به این معنی که روده قادر به جذب مواد غذایی لازم برای بدن نیست. نتیجه اختلال در جذب، خود را به صورت آنمی و کاهش وزن نشان می‌دهد. در مورد کودکان عوارض به این موارد محدود نشده و منجر به اختلال رشد و کوتاهی قد نیز می‌شود.
- ضعف استخوان: جذب ناکافی کلسیم و ویتامین D منجر به ایجاد نرمی استخوان در کودکان (بیماری ریکتز) و پوکی استخوان در بالغین می‌شود.
- ناباروری و سقط جنین: سوء جذب در کلسیم و ویتامین D می‌تواند به اختلالات باروری بینجامد.
- عدم تحمل لاکتوز: آسیبی که به مخاط روده وارد می‌شود، درنهایت نشانه‌هایی مانند درد شکمی و اسهال (پس از مصرف محصولات لبنی حاوی لاکتوز) را برای فرد در پی خواهد داشت. اما در صورتی که وضعیت روده شما بهبود پیدا کند، علائم مربوط به عدم تحمل لاکتوز از بین خواهند رفت.
- سرطان: در صورتی که فرد به بیماری سلیاک مبتلا باشد اما رژزیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نکند، آنجاست که ممکن است مشکل جدی‌تری برای فرد ایجاد شود مانند لنفوم روده و سرطان روده کوچک.
- اختلالات سیستم عصبی: برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است درگیر علائم نورولوژیکی آن نیز بشوند مانند تشنج یا نوروپاتی محیطی (اختلالات عصبی مربوط اعصاب دست‌ها و پاها).
سلیاک غیرپاسخگو
سلیاک مقاوم به درمان یا سلیاک غیرپاسخگو شرایطی است که فرد به رژیم غذایی ظاهرا بدون گلوتن پاسخ بهبودی ندهد. در اغلب مواقع این شرایط به علت ورود ناآگاهانه گلوتن به غذا اتفاق می‌کند. در این مواقع بهتر است با یک متخصص تغذیه در ارتباط باشید تا بهترین رژیم غذایی با گلوتن صفر را دریافت کنید.
البته این تنها احتمال مربوط به سلیاک غیرپاسخگو نیست. موارد زیر چند گزینه محتمل دیگر را در مورد سلیاک غیرپاسخگو مطرح می‌کنند:
- باکتری‌های موجود در روده باکتری (رشد بیش از حد باکتری‌ها)
- کولیت میکروسکوپیک
- عملکرد ضعیف پانکراس (نارسایی پانکراس)
- سندرم روده تحریک پذیر
- سختی در هضم قند موجود در فراورده‌های لبنی (لاکتوز) ، قند معمولی (ساکارز)، و سایر انواع قند موجود در عسل و میوه‌جات (فروکتوز)
- بیماری سلیاک مقاوم (سرکش)
سلیاک مقاوم به درمان یا سرکش
در مواقع نادری (به دلایل نامشخص) آسیب‌های روده در برابر رژيم‌های غذایی بدون گلوتن هیچ پاسخی نمی‌دهند که سلیاک سرکش شناخته می‌شود. در صورتی که پس از گذشت ۶ ماه الی یکسال از مصرف رژیم غذایی بیماری سلیاک هنوز کاهش چشمگیری در علائم شما دیده نشده است، بهتر است برای بررسی اختلالات دیگری که ممکن است منجر به چنین شرایطی شوند به پزشک مراجعه کرده و آزمایشات مربوطه را طی کنید.
تشخیص بیماری سلیاک
بیشتر افرادی که مبتلا به بیماری سلیاک هستند از وجود چنین مرضی در خود بی‌اطلاعند. آزمایش‌های زیر می‌توانند شرایط بیماری این افراد را آشکار سازند:
- تست‌های سرولوژیک: در این آزمایش ما به دنبال آنتی‌بادی‌های موجود در خون فرد هستیم. افزایش چشمگیر در سطح برخی آنتی‌بادی‌های مشخص نشان دهنده پاسخ شدید و غیرطبیعی سیستم ایمنی است.
- تست ژنتیک: که بر اساس آنتی‌ژن لکوسیت انسانی (HLA های DQ2 و DQ8) انجام می‌گیرد که برای تشخیص سلیاک بسیار مهم می‌باشد.
فراموش نکنید که انجام هرنوع آزمایش تشخیصی سلیاک باید قبل از شروع رژیم غذایی بدون گلوتن انجام پذیرد. در صورتی که شروع رژیم غذایی شما قبل از انجام تست بدون گلوتن باشد، نتیجه آزمایش خون تغییر خواهد کرد.
به دنبال بررسی نتایج حاصل از آزمایش‌های فوق، دکتر احتمالا از شما خواهد خواست فرآیندهای زیر را نیز به منظور تشخیص دقیق‌تر طی کنید:
- اندوسکوپی فوقانی: در این روش از میله‌ای باریک با دوربینی بسیار ریز در سر آن دهان وارد می‌شود و از طریق گلوت وارد روده می‌شود (اندوسکوپی فوقانی). در این هنگام پزشک قادر است وضعیت روده شما را از طریق تصاویری که دوربین تهیه می‌شود بررسی کند و با انچام بیوپسی (برداشتن نمونه از بافت روده) به میزان آسیب ویلی‌های روده پی ببرد.
- کپسول اندوسکوپی: در این روش از دوربینی بی‌سیم و بسیار ریز برای مشاهده مخاط روده استفاده می‌شود. این دوربین در داخل یک کپسول تعبیه شده و خورده می‌شود. درحالی که کپسول مسیر طبیعی خود را به سمت روده طی می‌کند، دوربین می‌تواند تصاویر دلخواه پزشک را گرفته و ارسال کند.
اگر تشخیص پزشک بر درماتیت هرپتی فرم باشد، او نمونه کوچکی از پوست شما تهیه می‌کند تا زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار گیرد (بیوپسی پوست).
درمان بیماری سلیاک
به نظر می‌رسد رعایت دقیق رژیم غذایی بیماری سلیاک با گلوتن صفر آن هم تا آخر عمر تنها راه مقابله با بیماری سلیاک باشد. علاوه بر گندم، سایر مواد غذایی که حاوی گلوتن می‌باشند عبارتند از:
- جو
- بلغور
- آرد فارینا
- آرد گراهام
- مالت (جوانه دانه‌های غلات مانند جو و …)
- جو سیاه
- آرد سمولینا
- اسپلت (گندم آلمانی)
- تریتیکاله (چاودم)
متخصص تغذیه که دارای تجربه در زمینه درمان بیماران سلیاک می‌باشد می‌تواند شما را در تهیه و تنظیم یک رژیم بدون گلوتن یاری کند. وجود مقدار ناچیز گلوتن در غذا می‌تواند پیامدهای زیانباری برایتان بدنبال داشته باشد حتی اگر منجر به بروز علائم بیماری نشود.
علاوه بر مواد غذایی ذکر شده، گلوتن می‌تواند در برخی از محصولات، داروها و فرآورده‌های غیرخوراکی نیز به صورت مخفی حضور داشته باشد. پس در مصرف موارد زیر احتیاط کنید:
- نشاسته اصلاح شده غذا، نگهدارنده‌ها و تثبیت کننده‌های غذایی
- داروهای تجویزی و آزاد
- مکمل‌های ویتامینی و معدنی
- مکمل‌های گیاهی و غذایی
- رژ لب یا ماتیک
- خمیر دندان‌ها و دهان‌شویه‌ها
- ویفرها و انواع بیسکوییت‌ها
- چسب مخصوص نامه و استمپ
- خمیر بازی
حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی باعث کاهش التهاب ایجاد شده در روده می‌شود تا جایی که علائم از بین رفته و فرد بهبود می‌یابد. سرعت بهبودی در کودکان به مراتب از بزرگسالان بیشتر است.
مکمل‌های ویتامینی و معدنی
اگر کم‌خونی یا سوءتغذیه شما شدید باشد، پزشک می‌تواند مصرف برخی مکمل‌ها را پیشنهاد کند، مانند:
- مس
- فولات
- آهن
- ویتامین B-12
- ویتامین D
- ویتامین K
- روی
اغلب مکمل‌ها و ویتامین در قالب کپسول مصرف می‌شوند. اما در صورتی که با مشکل جذب گوارشی روبه‌رو باشید انتخاب بعدی پزشک روش تزریقی خواهد بود.
پیگیری‌های پزشکی
در پیگیری‌های متعاقب صورت گرفته توسط پزشک مشخص می‌شود که آیا بیماری شما به رژیم بدون گلوتن پاسخ داده یا خیر. این بررسی‌ها به کمک آزمایش‌های خون میسر خواهد شد.
در اغلب مواقع رعایت رژیم غذایی بدون گلوتن کافیست تا روده فرد رو به بهبودی گذارد. زمان بهبودی برای کودکان حدود ۳ الی ۶ ماه طول می‌کشد. این مقدار برای افراد بالغ ممکن است به چندین سال نیز برسد.
اگر علی رغم رعایت ژیم غذایی، علائمتان ادامه یافتند یا مجددا عود کردند، ممکن است لازم باشد طی اندوسکوپی و بیوپسی که انجام می‌شود به بررسی میزان پیشرفت سلامت روده پرداخته شود.
کنترل التهاب روده با دارو
در صورتی که آسیب روده‌ای شدید باشد یا سلیاک شما از نوع مقاوم باشد، می‌توان از استروئید برای کنترل التهاب استفاده کرد. استروئیدها قادر هستند که علائم التهابی شدید ناشی از بیماری را کمی کاهش دهند و به بهبودی روده کمک کنند.
داروهای دیگری که در این زمینه کاربرد دارند عبارتند از آزاتیوپرین (Azasan ، Imuran) و بودزوناید (Entocort ، Uceris).
درمان درماتیت هرپتی فرم
در صورت داشتن راش‌های پوستی، مصرف داپسون و رعایت رژیم غذایی می‌تواند مفید باشد. البته فراموش نکنید که در صورت مصرف این قرص مجبور خواهید شد برای بررسی عوارض جانبی ناشی از آن مرتبا آزمایش خون انجام دهید.
بیماری سلیاک مقاوم
اگر نوع بیماری شما از نوع مقاوم و سرکش باشد، به احتمال زیاد روده شما بهبود نخواهد یافت. در این صورت نیاز خواهید داشت در یک مرکز تخصصی تحت کنترل باشید. این نوع از بیماری می‌تواند بسیار جدی باشد و متاسفانه هیچ درمان و راه مقابله تایید شده‌ای برای آن وجود ندارد.
آزمایش‌های بالینی
در حال حاضر مطالعات زیادی در سطح جهانی در مورد راه‌های پیشگیری، مقابله، درمان و کنترل بیماری در جریان است.
سبک زندگی و درمان‌های خانگی
اگر مبتلا به بیماری سلیاک هستید، باید از تمامی خوراکی‌های دارای گلوتن دوری کنید. برای این کار از پزشکتان بخواهید یک متخصص تغذیه باتجربه معرفی کند. با کمک او می‌توانید یک رژیم غذایی بدون گلوتن عالی تنظیم کنید و از اشتباه مصون بمانید.
برچسب محصولات را حتما مطالعه کنید
هیچ خوراکی را بدون مطالعه دقیق برچسب و اطمینان از وجود مقدار «صفر» گلوتن در آن، مصرف نکنید. مواد مخفی که می‌توانند حاوی گلوتن باشند کم نیستند مانند امولسیفایر و نگهدارند‌ه‌های غذایی. علاوه بر غلات، ماکارونی و محصولات پخته شده (در گرمای خشک و به منظور سفت کردن)، سایر مواد غذایی که ممکن است محتوی گلوتن باشند به شرح زیر هستند:
- انواع آبجو معمولی، لجر، ایل و سرکه مالت
- آب نبات (به گفته برخی منابع حتی شکلات نیز می‌تواند مضر باشد)
- شیرینی جات
- غذاهای غیر طبیعی و غذاهای دریایی
- گوشت‌های فرآوری شده ناهار
- انواع ترکیبات برنج
- تزئینات سالاد و سس‌ها مانند سس سویا
- خوراکی‌های سرشار از چاشنی مانند ترتیلا و چیپس سیب زمینی
- سیتان (گوشت گندم)
- مرغ‌های پروری
- انواع سوپ
جو دوسر (یولاف) هنگامی که خالص باشد مشکلی برای بیمار سلیاکی ایجاد نمی‌کند اما دقت کنید که این فرآورده ممکن است هنگام رشد و تهیه با گندم آلوده شده باشد. بهتر است درمورد مصرف یولاف خالص و مقدار مجاز آن با پزشک مشورت کنید.
غذاهای مجاز برای بیماران سلیاک
مواد غذایی پایه‌ای که مصرف آن‌ها در رژیم غذایی بدون گلوتن آزاد است عبارتند از:
- تخم مرغ
- گوشت تازه، ماهی و مرغ (البته به شرطی که با نان، آرد و خمیر تهیه نشوند و مارینه نشده باشند)
- انواع میوه‌ها
- عدس
- اغلب فرآورده‌های لبنی (جز در مواردی که علائمتان را شدیدتر می‌کنند)
- آجیل
- سیب زمینی
- انواع سبزیجات
- شراب ، شراب سیب و سایر مشروبات الکلی (تقطیری)
غلات و نشاسته‌هایی که مجاز به مصرف آن‌ها هستید عبارتند از:
- آمارانت (تاج خروس)
- گندم سیاه
- ذرت
- آرد ذرت
- آردهای بدون گلوتن (انواع برنج ، سویا ، سیب زمینی و لوبیا)
- ترتیلای خالص ذرت
- کوینوآ
- برنج
- تاپیوکا
- برنج وحشی
مقابله و پشتیبانی
مطمئنا رعایت دقیق یک رژیم غذایی بدون گلوتن دشوار و پرتنش است. باید یادبگیرید چگونه با این شرایط روبه‌رو شوید و کنترل خود را حفظ کنید.
- اطلاعات کافی را دراین زمینه کسب کنید و آن‌ها را به نزدیکان و اطرافیانتان گوشزد کنید. این افراد می‌توانند شما را در این راه یاری کنند. برنامه تجویز شده پزشک را به طور دقیق اجرا کنید و سعی کنید کوچک‌ترین مقدار گلوتن را نیز به غذای خود راه ندهید.
- از گروه‌های حمایتی استفاده کنید. شما در این راه تنها نیستید و افراد زیادی دارای بیماری و مشکلات مشابه شما هستند. درمیان گذاشتن استرس‌ها و تنش‌های خود با این افراد می‌تواند کمک کند تا حس بهتری پیدا کنید. برای دسترسی به این افراد می‌توانید از سازمان‌های مختلفی مانند موسسه بیماران سلیاک، گروه عدم تحمل گلوتن و … کمک بگیرید.
آمادگی‌های لازم برای مراجعه به پزشک
به احتمال زیاد شما به یک متخصص گاستروانترولوژی ارجاع داده می‌شوید. نکات زیر را برای ملاقات با پزشک در نظر داشته باشید.
اقدامات لازم
تا قبل مراجعه به پزشک (و البته آزمایش) رژیم طبیعی و همیشگی خود را ادامه دهید. اگر پیش از انجام آزمایش‌های گلوتن برنامه غذایی خود را خالی از گلوتن کنید، نتیجه آزمایش درست نخواهد بود.
لیستی از موارد زیر تهیه کنید:
- علائمتان، و اینکه از چه زمانی شروع شده‌اند و یا آیا تاکنون تغییر داشته‌اند یا نه
- اطلاعات شخصی مانند تنش‌های شدید یا تغییرات استرس‌زای اخیر ، همچنین سابقه خانوادگی بیماری سلیاک و سایر بیماری‌های خودایمنی
- نام داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید به اضافه دوزهایشان
- سوالاتی که ذهن شما را درگیر کرده و می خواهید از پزشک بپرسید
موارد زیر سوالاتی را شامل می‌شود که ممکن است از پزشک داشته باشید:
- علت اصلی علائم چیست؟
- این شرایط و مشکلات موقتی هستند یا دائمی؟
- چه آزمایش‌هایی را لازم است انجام دهم؟
- راه درمانی مؤثری وجود دارد؟
- آیا لازم است گلوتن را به طور کلی از غذای خود حذف کنم؟
در صورت داشتن هر سوال دیگری بی‌درنگ از پزشک بپرسید.
اقدامات پزشک
سوالاتی که باید به آن‌ها پاسخ دهید عبارتند از:
- شدت علائمتان چگونه است؟
- آیا این علائم را به صورت مداوم تجربه می‌کنید یا گهگاهی به سراغتان می‌آیند؟
- چه چیزهایی به نظر می‌رسد علائمتان را بهبود ببخشند؟
- چه چیزهایی به نظر می‌رسد که علائمتان را تشدید کنند؟
- چه مسکن‌ها و داروهایی مصرف می‌کنید؟
- آیا بیماری کم خونی یا پوکی استخوان دارید؟
