طحال اندامی است که بلافاصله در زیر قفسه‌ی سینه در سمت چپ واقع شده است. بسیاری از بیماری‌ها اعم از عفونت‌ها، بیماری‌های کبدی و برخی سرطان‌ها، می‌توانند موجب بزرگ‌شدگی طحال تحت عنوان اسپلنومگالی شوند. بزرگ‌شدگی طحال معمولاً علائمی به‌همراه نداشته و اغلب طی معاینه‌ی فیزیکی عادی تشخیص داده می‌شود. به این صورت که پزشک احساس می‌کند طحال مورد معاینه، اندازه‌ی طبیعی ندارد. سپس تصویربرداری‌ها و آزمایش‌های خون موردنیاز برای تشخیص علت بزرگ‌شدگی انجام می‌گیرد. درمان اسپلنومگالی بیشتر بر عامل بروز آن تمرکز دارد. برداشت طحال با جراحی معمولاً اولین گزینه‌ی درمانی نیست؛ اما گاهی توصیه می‌شود.
بزرگ‌شدگی طحال: طحال اندام کوچکی تقریباً به‌اندازه‌ی مشت فرد است. تعدادی از بیماری‌ها از جمله بیماری‌های کبدی و برخی سرطان‌ها موجب بزرگ‌شدن این اندام می‌شوند.
نشانه‌ها
اسپلنومگالی ممکن است با علائم زیر همراه باشد:
- بدون علامت در برخی موارد
- احساس درد یا پر بودن در سمت چپ قسمت فوقانی شکم که ممکن است به شانه‌ی چپ نیز منتشر شود
- احساس پر بودن و فشار بر روی شکم بدون صرف غذا یا پس از خوردن غذا به میزان اندک
- آنمی (کم‌خونی)
- خستگی
- عفونت‌های مکرر
- خون‌ریزی
زمان مراجعه به پزشک
در صورت احساس درد در سمت چپ قسمت فوقانی شکم، به‌خصوص درد شدید یا دردی که با تنفس عمیق تشدید یابد، به پزشک مراجعه کنید.
دلایل
عفونت‌ها و بیماری‌های متعددی می‌توانند موجب بروز اسپلنومگالی گردند. این بزرگ‌شدگی بر اساس نوع درمان ممکن است موقتی باشد. از عوامل مربوطه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عفونت‌های ویروسی هم‌چون مونونوکلئوز
- عفونت‌های باکتریایی مانند سیفلیس یا عفونت داخلی‌ترین لایه‌ی پوشاننده‌ی قلب (اندوکاردیت)
- عفونت‌های انگلی نظیر مالاریا
- سیروز کبدی و دیگر بیماری‌های مؤثر بر کبد
- انواع مختلف کم‌خونی‌های همولیتیک (نوعی کم‌خونی همراه با تخریب گلبول‌های قرمز در مراحل اولیه)
- سرطان‌‌های خون مانند لوسمی، نئوپلاسم‌های میلوپرولیفراتیو و لنفوم‌هایی مانند بیماری هوچکین
- اختلالات متابولیک مانند بیماری گوشه و بیماری نیمن‌پیک
- افزایش فشار در ورید‌های طحال و کبد یا وجود لخته در این وریدها
مکانیسم عملکرد طحال
طحال در زیر قفسه‌ی سینه و سمت چپ معده واقع شده است؛ اندامی نرم و اسفنجی است که کارهای متعدد مهمی انجام می‌دهد. از جمله:
- تخریب و پاک‌سازی سلول‌های خونی پیر و فرسوده
- پیش‌گیری از بروز عفونت با تولید گلبول‌های سفید خونی (لنفوسیت‌ها) و ایفای نقش به‌عنوان اولین خط دفاعی در برابر ارگانیسم‌های بیماری‌زا
- ذخیره‌ی گلبول‌های قرمز خونی و پلاکت‌ها و کمک به انعقاد خون
اسپلنومگالی هر یک از این اعمال حیاتی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. با بزرگ‌شدن طحال، گلبول‌های قرمز عادی غیرطبیعی تلقی شده و در نتیجه، میزان سلول‌های سالم جریان خون کم می‌شود. علاوه بر این، تراکم پلاکت در طحال نیز به‌شدت افزایش می‌یابد. گلبول‌های قرمز و پلاکت‌های اضافی در نهایت طحال را مسدود کرده و مانع از عملکرد طبیعی آن می‌شوند. بزرگ‌شدگی طحال هم‌چنین ممکن است خون‌رسانی خود اندام را مختل کرده و منجر به آسیب و تخریب بخش‌هایی از آن گردد.
عوامل خطر
اسپلنومگالی در هر سنی می‌تواند رخ دهد؛ اما برخی گروه‌ها در معرض خطر بالای این عارضه قرار دارند:
- کودکان و نوجوانان مبتلا به عفونت‌هایی نظیر مونونوکلئوز
- افراد مبتلا به بیماری گوچر، نیمن‌پیک و انواع اختلالات موروثی متابولیک که کبد و طحال را تحت تأثیر قرار می‌دهند
- افراد ساکن یا مسافر مناطق پرشیوع مالاریا
عوارض
از جمله عوارض بالقوه‌ی اسپلنومگالی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عفونت: طحال بزرگ‌شده با کاهش تعداد گلبول‌های قرمز سالم، پلاکت‌ها و گلبول‌های سفید جریان خون، منجر به بروز مکرر عفونت‌ها می‌شود. آنمی و افزایش خون‌ریزی نیز محتمل است.
- پارگی طحال: حتی طحال سالم نیز نرم و آسیب‌پذیر است؛ به‌خصوص در تصادفات. احتمال پارگی در اسپلنومگالی بالا بوده و متعاقب پارگی، وقوع خون‌ریزی شدید در حفره‌ی شکمی، زندگی فرد را به مخاطره می‌اندازد.
تشخیص
بزرگ‌شدگی طحال معمولاً طی معاینه‌ی فیزیکی تشخیص داده می‌شود. پزشک اغلب با معاینه‌ی آهسته‌ی سمت چپ قسمت فوقانی شکم متوجه این عارضه می‌گردد. اگرچه در برخی افراد -به‌خصوص افراد لاغر- طحال بزرگ‌شده طی معاینه، سالم و دارای اندازه‌ی طبیعی تلقی می‌شود. سپس پزشک از یک یا تعدادی از تست‌های زیر برای تأیید تشخیص خود استفاده می‌کند:
- آزمایش‌های خون مانند شمارش کامل سلول‌های خونی (CBC) برای ارزیابی تعداد گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها در جریان خون
- سونوگرافی یا اسکن برش‌نگاری کامپیوتری (CT) برای تعیین اندازه‌ی طحال و بررسی احتمال اعمال فشار ناشی از بزرگ‌شدگی آن بر روی اندام‌های مجاور
- تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) به‌منظور پی‌گیری و ردیابی جریان خون طحال
انجام تست‌های تصویربرداری همیشه برای تشخیص اسپلنومگالی لازم نیست؛ اما در صورت توصیه‌ی پزشک، در حالت کلی اقدام خاصی در جهت آمادگی انجام سونوگرافی یا MRI موردنیاز نمی‌باشد. در ارتباط با CT اسکن نیز ممکن است پرهیز از خوردن به مدت چند ساعت قبل از انجام پروسه توصیه گردد. دیگر اقدامات لازم در زمینه‌ی آماد‌ه‌سازی نیز توسط پزشک ارائه می‌شود.
درمان
درمان بزرگ‌شدگی طحال بیشتر بر علت اصلی بروز آن تمرکز دارد. به‌عنوان مثال، در صورت وجود عفونت باکتریایی، درمان شامل تجویز آنتی‌بیوتیک خواهد بود.
پایش دقیق بیمار
در صورت ابتلا به اسپلنومگالیِ بدون علائم با علت غیرقابل تشخیص، پزشک پایش دقیق و منظم بیمار را پیشنهاد می‌کند. در این شرایط، بیمار باید به‌منظور ارزیابی وضعیت خود هر ۶ تا ۱۲ ماه یک‌بار به پزشک مراجعه کند. با بروز علائم این فاصله‌ی زمانی باید کوتاه‌تر شود.
جراحی برداشت طحال
اگر اسپلنومگالی عوارض جدی به دنبال داشته یا عامل آن غیر قابل تشخیص و درمان باشد، جراحی برداشت طحال (اسپلنکتومی) به‌عنوان یک گزینه‌ی درمانی مطرح می‌گردد. در موارد مزمن یا جدی، جراحی بهترین گزینه محسوب می‌شود. متعاقب این جراحی مراقبت ویژه موردنیاز است. فرد بدون طحال قادر به زندگی فعال است؛ اما احتمال بروز عفونت جدی و مرگ‌بار در چنین شرایطی بسیار بالا است. گاهی پرتودرمانی می‌تواند موجب کوچک‌شدن طحال شده و نیاز به جراحی را برطرف کند.
کاهش‌دادن خطر عفونت پس از جراحی
پس از برداشت طحال، اقداماتی اعم از موارد زیر را می‌توان در جهت کاهش خطر عفونت پیش گرفت:
- مجموعه‌‌ای از واکسیناسیون‌ها در زمان قبل و پس از اسپلنکتومی: این واکسن‌ها شامل واکسن‌های پنوموکوکال (پنوموواکس ۲۳)، مننژیوکوکال و هموفیلوس آنفلوانزای نوع دو (Hib) بوده و در برابر پنومونی، مننژیت و عفونت‌های خون، استخوان و مفاصل مصونیت ایجاد می‌کنند. ۵ سال پس از جراحی نیز دریافت مجدد واکسن پنوموکوکال توصیه می‌شود.
- استفاده از پنی‌سیلین یا سایر آنتی‌بیوتیک‌ها پس از جراحی و هم‌چنین به‌هنگام بالا بودن خطر عفونت
- تماس با پزشک بلافاصله به‌هنگام بروز تب: تب می‌تواند نشانه‌ی عفونت باشد.
- پرهیز از مسافرت به مناطق دارای شیوع بالای بیماری‌های خاص مانند مالاریا
سبک زندگی و درمان‌های خانگی
از ورزش‌های با خطر بالای حادثه هم‌چون فوتبال و هاکی پرهیز کرده و فعالیت‌های فیزیکی خود را مطابق توصیه‌ی پزشک محدود کنید. محدود کردن فعالیت فیزیکی می‌تواند خطر پارگی طحال را کاهش دهد. بستن کمربند ایمنی در اتومبیل از اهمیت بالایی برخوردار است. در تصادفات رانندگی، کمربند ایمنی از آسیب طحال پیش‌گیری می‌کند. در نهایت به‌دلیل افزایش خطر عفونت، از واکسیناسیون به‌موقع خود اطمینان حاصل کنید؛ به این معنا که حداقل سالانه واکسن آنفلوانزا و هر ده سال یک‌بار واکسن سه‌گانه (دیفتری، کزاز و سیاه‌سرفه) دریافت کنید. در ارتباط با نیاز به واکسن‌های اضافی، از پزشک خود سؤال کنید.
