زئونوز یا بیماری مشترک انسان و حیوان ، نامی است که به بیماری‌ها یا عفونت‌هایی که بین انسان و حیوان منتقل می‌شود، گفته می‌شود. بسیاری از افراد در طول زندگی روزمره با حیوانات در تعامل هستند و میلیون‌ها خانوار در ایالات متحده حیوانات خانگی دارند. سایر افراد از طریق محیط کاری خود مانند کشاورزی یا در طبیعت با حیوانات در تماس هستند. در این مقاله، به بررسی انواع متداول بیماری‌های زئونوز و نحوه پیشگیری از ابتلا به این بیماری‌ها می‌پردازیم.
زئونوز یا بیماری مشترک انسان و حیوان چیست؟
زئونوز به بیماری‌هایی اطلاق می‌شود که می‌توانند از حیوانات به انسان منتقل شوند. گاهی به این بیماری‌ها، بیماری‌های مشترک انسان و حیوان یا بیماری‌های زئونوتیک نیز می‌گویند.
حیوانات می‌توانند حامل میکروب‌های مضر از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها، انگل‌ها و ویروس‌ها باشند. این دسته از بیماری‌ها بین انسان‌ها و حیوانات مشترک بوده و باعث بیماری افراد می‌شود. بیماری‌های زئونوتیک بازه‌ی خفیف تا شدید را شامل می‌شوند و برخی حتی می‌توانند کشنده باشند.
بیماری‌های زئونوز هم در ایالات متحده و هم در سراسر جهان شیوع دارند. طبق تخمین‌های سازمان بهداشت جهانی ۶۱٪ از تمام بیماری‌های انسانی در اصل زئونوز هستند. این در حالیست که ۷۵٪ بیماری‌های جدیدی كه در دهه گذشته كشف شده‌اند نیز زئونوز می‌باشند.
پیش از معرفی مقررات بهداشتی جدید حدود ۱۰۰ سال پیش، بیماری‌های زئونوز مانند سل گاوی، طاعون خیارکی (bubonic plague) و مشمشه (glanders) باعث مرگ میلیون‌ها نفر مرگ و میر می‌شدند. این بیماری‌ها هنوز هم به عنوان یک مشکل اساسی در کشورهای در حال توسعه تلقی می‌شوند.
انواع بیماری‌های زئونوز
شایع‌ترین بیماری‌های زئونوز شامل بیماری‌ها زیر می‌باشند:
۱- هاری (Rabies)
هاری نوعی بیماری است که سیستم عصبی پستانداران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری معمولاً در اثر ویروس ایجاد می‌شود و اگر حیوان آلوده شخص یا حیوان دیگر را گاز بگیرد منتقل می‌شود.
با بروز علائم هاری، بیماری تقریباً کشنده است. با این حال، واکسن هاری وجود دارد و معمولاً در دسترس است.
۲- بیماری لایم و تب کوه‌های راکی (Lyme disease and Rocky Mountain spotted fever)
بیماری لایم از طریق گزش کنه‌ها منتقل می‌شود. علائم این بیماری ممکن است بین خفیف تا شدید متغیر باشد، اما با استفاده از آنتی بیوتیک‌ها قابل درمان است.
۳- تب دانگ، مالاریا و چیکونگونیا (Dengue, malaria, and chikungunya)
این سه بیماری مشترک انسان و حیوان به وسیله‌ی پشه‌ها منتقل می‌شوند و در مناطق خاصی مانند جزایر کارائیب شایع‌تر می‌باشند.
علائم این بیماری‌ها شامل تب، استفراغ و سردرد است. درمان بیماری در اسرع وقت بسیار ضروری است، زیرا می‌توانند بسیار کشنده باشند.
۴- عفونت سالمونلا (Salmonella infection)
سالمونلا اغلب با دست زدن به خزندگان یا دوزیستان که حامل سالمونلا هستند، یا با دست زدن به جوجه‌ها یا جوجه اردک‌‌ها منتقل می‌شوند.
طول دوره این بیماری معمولاً بین ۴ تا ۷ روز بوده و بیماران از علائمی مانند اسهال، تب و گرفتگی شکم شکایت دارند. افراد معمولاً می‌توانند بدون درمان پزشکی بهبود یابند، اگرچه اقدامات نگه دارنده توصیه می‌شود.
۵- عفونت ای-کلای (E. coli infection)
این عفونت اغلب با تماس حیوانات آلوده یا مصرف غذای آلوده ایجاد می‌شود. همچنین گاوها نیز میکروب‌های ای-کلای را بر روی پستان‌های خود دارند.
این عفونت زئونوز غالباً با مسمومیت غذایی همراه بوده و می‌تواند باعث استفراغ، گرفتگی شکم و اسهال شود. ضروری است تا افراد آلوده استراحت کرده و مایعات زیادی بنوشند.
۶- سیتاکوز (Psittacosis)
سیتاکوز که با نام‌های اورنیتوز (ornithosis) یا تب طوطی نیز شناخته می‌شود، یک بیماری باکتریایی است که اغلب پرندگان را آلوده می‌کند. انسان‌ها می‌توانند به وسیله تماس با پرها، ترشحات و مدوفوع پرندگان بیماری را دریافت کنند.
علائم بیماری شامل تب، سردرد و سرفه خشک می‌باشد. در موارد جدی، ممکن است باعث ذات الریه شده و نیاز به مراجعه به بیمارستان داشته باشد.
۷- بیماری‌های دیگر
صدها بیماری زئونوز وجود دارد، اما بسیاری از آن‌ها نادر هستند. انواع شناخته شده دیگر عبارتند از:
- سیاه زخم (anthrax)
- آنفلوانزای مرغی یا آنفلوانزای پرندگان
- سل گاو
- تب مالت (brucellosis)
- تب خراش گربه
- ابولا
- ویروس نیل غربی
- جذام (leprosy)
- تب زیکا
- تریشینوز یا آلودگی با کرم گوشت خوک (trichinosis)
- آنفلوانزای خوکی
- هیستوپلاسموز
دلایل بروز بیماری‌های زئونوز
بیماری‌های مشترک انسان و حیوان از چندین طریق مختلف از حیوانات به انسان منتقل می‌شود، از جمله:
۱- تماس مستقیم
تماس مستقیم شامل تماس با مایعات بدن حیوانات آلوده مانند تماس با بزاق، خون، ادرار، مخاط یا مدفوع حیوان است.
در انتقال بیماری به این روش، ممکن است تنها با تماس حیوان آلوده و بازی با آن، یا گزیدگی یا خراشیده شدن پوست توسط یکی از حیوانات آلوده اتفاق بیفتد.
منابع آبی که به کود حیوانی آلوده می‌شوند نیز می‌توانند حاوی انواع زیادی از باکتری‌های زونوتیک باشند و بنابراین خطر انتقال این باکتری‌ها به انسان افزایش می‌یابد.
۲- تماس غیر مستقیم
تماس غیرمستقیم شامل تماس با مناطقی است که حیوانات آلوده در آن جا زندگی می‌کنند یا در آن پرسه می‌زنند، یا لمس اشیایی است که توسط حیوان آلوده شده است.
مناطق مشترکی که ممکن است این اتفاق بیفتد شامل موارد زیر است:
- مخازن آکواریوم
- مرغدانی‌ها
- سبد، قفس یا لانه حیوانات خانگی
- غذاهای حیوانات و ظروف آب خوری حیوان
- گیاهان و خاکی که حیوانات آلوده آن جا بوده است
کشاورزان، کارگران کشتارگاه‌ها، باغ وحش‌ها یا کارمندانی که در مغازه‌های فروش حیوانات اهلی کار می‌کنند و دام پزشکان بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های زئونوز هستند. این افرد همچنین می‌توانند به عنوان حامل محسوب شوند و بیماری را به افراد دیگر منتقل کنند.
۳- وکتور
وکتور ارگانیسم زنده‌ای است که بیماری‌های زئونوز را از حیوان به انسان یا حیوان دیگر منتقل می‌کند.
اغلب بندپایان به عنوان وکتور محسوب می‌شوند. وکتور‌های بردارهای رایج شامل:
- پشه‌ها
- کنه‌ها
- کک‌ها
- شپش‌ها
وکتور ابتدا حیوان آلوده و سپس انسان را نیش می‌زند و به ای طریق بیماری زئونوز منتقل می‌شود.
۴- مواد غذایی
بیماری زئونوز می‌تواند ناشی از محصولات غذایی آلوده حیوانات، استفاده و تهیه نادرست غذا یا پخت و پز ناکافی آن باشد.
در حدود ۱ در ۶ نفر از مردم آمریكا، در برخی از برهه‌های زندگی خود با خوردن یا نوشیدن غذا یا نوشیدنی آلوده بیمار شده‌اند.
علل شایع ابتلا به بیماری زئونوز از طریق مواد غذایی شامل موارد زیر است:
- شیر غیر پاستوریزه
- گوشت یا تخم مرغ پخته نشده یا کم پخته شده
- میوه و سبزیجات خام آلوده به مدفوع حیوان آلوده
۵- علل دیگر
همچنین به نظر می‌رسد که تغییرات آب و هوایی جهانی، استفاده بیش از حد از داروهای ضد میکروبی در پزشکی و تشدید تنظیمات مزرعه باعث افزایش روز افزون بیماری‌های مشترک انسان و حیوان می‌شود.
افراد با سیستم ایمنی ضعیف نیز در معرض خطر بیشتری هستند. علل عمده سرکوب سیستم ایمنی عبارتند از:
- بارداری
- کودک شیرخوار
- درمان‌های سرطان
- پیوند عضو
- دیابت
- مصرف مشروبات الکلی
- بیماری‌های عفونی، مانند ایدز
پیشگیری از بیماری‌های مشترک انسان و حیوان
مردم همواره با حیوانات در تماس هستند اما با اتخاذ چندین مرحله، شخص می‌تواند از ابتلا به بیماری‌های عفونی جلوگیری کند. از جمله:
- تمیز نگه داشتن دست‌ها: شستن دست‌ها با آب و صابون تمیز پس از این که فرد مدتی را در اطراف حیوانات سپری کرد، حتی اگر آن‌ها را لمس نکرده باشد، می‌تواند جلوی انتشار میکروب‌ها را بگیرد.
- انتخاب عاقلانه حیوان خانگی: تحقیق دقیق درباره انواع حیوانات خانگی و انجام اقدامات لازم برای ایمن بودن در اطراف حیوان می‌تواند به جلوگیری از ابتلا به بیماری کمک کند.
- جلوگیری از گزش پشه، کنه و کک: استفاده از اسپری‌های مخصوص حشرات، پوشیدن شلوار و لباس آستین بلند و دور ماندن از مناطق چوبی می‌تواند در جلوگیری از گزش موثر باشد.
- استفاده سالم از غذا: فرد می‌تواند با اطمینان حاصل کردن از طبخ مناسب غذا، تمیزی مکان تهیه غذا و شستن درست ظروف، از آلودگی‌هایی مانند سالمونلا جلوگیری کند.
- تحقیق در مورد بیماری‌ها قبل از مسافرت: آگاهی از انواع مختلف بیماری‌های زئونوز در هنگام مسافرت و اتخاذ اقدامات احتیاطی با واکسیناسیون واکسن‌های ضروری نیز کمک کننده می‌باشد.
