هورمون رشد ماده‌ای است که از بخش قدامی غذه‌ی هیپوفیز در مغز ترشح می‌شود و در واقع بیشترین ترشحات این غده را به خود اختصاص داده است. وجود این هورمون به همراه واسطه‌هایی که دارد (پروتئین‌های واسطه‌ای نظیر سوماتومدینC یا فاکتور رشد شبه انسولینی (IGF-I) که عمدتاً از کبد ترشح می‌شود) برای رشد عمومی بدن و اندام‌های آن لازم و ضروریست ولی بارزترین نتیجه‌ی آن رشد اسکلتی می‌باشد.
کار عمده‌ی این هورمون در القای رشد اندازه‌ی سلول‌ها، تقسیم سلولی و تمایز آن‌هاست. با این حال این هورمون تأثیر بسزایی نیز روی درشت‌مغذی‌ها (پزوتئین، چربی و قند) دارد. در کل هورمون رشد انسانی (hGH) میزان پروتئین سلول‌ها افزایش داده، چربی‌ها را می‌سوزاند و کربوهیدرات‌ها حفظ می‌نماید. اثر این هورمون روی پروتئین‌ها بدن از چندین لحاظ می‌باشد؛ به صورتی که هم ساخت و ذخیزه‌سازی آنها را افزایش می‌دهد، هم آمینواسیدها را از غشای سلول به درون آن انتقال می‌دهد و هم ساخت RNA و DNA را برای افزایش تولید پروتئین در آینده می‌افزاید.
هورمون رشد و مغذی‌ها
هورمون رشد محرّک برداشت اسیدهای چرب از سلول‌های چربیست و آنها را برای تولید انرژی مصرف می‌کند. به همین علت در کودکانی که با کمبود هورمون رشد مواجه هستند شاهد انباشت توده‌ی چربی در بدنشان هستیم. در طی همین روند بالاتر رفتن اسیدچرب در خون حساسیت کبد و عضله‌ی اسکلتی را نسبت به انسولین کاهش می‌دهد و به این ترتیب کربوهیدرات را حفظ می‌نماید. در پاسخ به این کاهش حساسیت، انسولین افزایش می‌یابد و به همین دلیل است که در افرادی با هورمون رشد بسیار بالا نشانه‌های دیابت را می‌بینیم و اثرات آن را دیابت‌زا می‌شناسند. در کل باید در ذهن داشت که وجود کربوهیدرات، انسولین و IGF-I برای رشد، به دلایلی که هنوز کاملاً شناخته‌شده نیست، ضروری می‌باشد.
رشد اسکلتی
افزایش نشت پروتئین توسط سلول‌های غضروفی و استخوان‌ساز، افزایش تکثیر همین سلول‌ها و تبدیل غضروف به استخوان از راه‌هایی است که هورمون رشد با آنها موجب رشد استخوان می‌شود. تا زمانی که صفحه‌ی اپی‌فیزی به بدنه‌ی استخوان متصل نشده این رشد می‌تواند طولی باشد ولی با پشت سر گذاشتن دوره‌ی بلوغ، صفحه‌ی اپی‌فیزی یا همان صفحه‌ی رشد به تنه‌ی استخوان جوش خورده و رشد طولی متوقف می‌شود و از این پس فقط رشد قطری را خواهیم داشت. بنابراین در طول عمر رشد استخوان‌های غشایی، مانند آرواره‌ها و جمجمه را شاهد خواهیم بود و در افرادی که آکرومگالی دارند (افزایش هورمون رشد پس از بلوغ) همین استخوان‌ها رشد چشم‌گیری خواهند داشت؛ فک جلو می‌زند و پیشانی با رشد استخوان شیب‌دار می‌شود.
تنظیم ترشح
در تنظیم ترشح این هورمون عوامل متعددی دخیل اند که همه‌ی آنها نیز شناخته نشده و همیشه موجب سردرگمی فیزیلوژیست‌ها بوده است. کمبود مواد مغذی در بدن، ورزش، هیجان و هورمون گرلین (در پاسخ به گرسنگی از معده ترشح می‌شود) از مجموعه‌ی عوامل محرک ترشح هورمون رشد هستند. در کودکانی که با سوءتغذیه‌ی شدید درگیرند، هورمون رشد زیادی ترشح می‌شود و آزمایش‌ها ثابت کرده که با دادن مکمل‌ها پروتئینی می‌تواند سطح هورمون را در بدن پائین آورد و تأمین کالری به تنهایی کافی نیست.
اثر ورزش را هم در ترشح این هورمون نباید از یاد برد؛ در کل با افزایش فشار وارده بر بدن و کار کشیدن از عضلات میزان ترشح آن افزایش می‌یابد. در ۲ ساعت اول خواب عمیق نیز میزان این ماده افزایش می‌یابد که اهمیت داشتن خواب کافی (که به مرحله‌ی عمیق برسد) را برای رشد کودک یادآور می‌شود.
اختلالات
در کل اختلالات هورمون رشد را در دو دسته می‌توان مطالعه کرد؛ کاهش ترشح و افزایش آن.
کم‌کاری تمام غده‌ی هیپوفیز (پان‌هیپوپیتوئیتاریسم) به کاهش همه‌ی هورمون‌ها مترشحه از این غده، از جمله هورمون رشد می‌انجامد. علت هم عموماً تومورهای تخریب‌کننده‌ی بافت هیپوفیز مثل کرانیوفارنژیوما و تومورهای کروموفوب می‌باشد. همچنین ترومبوز عروق خونی هیپوفیز معمولاً زمانی که مادران پس از زایمان، دچاز شوک گردش خون می‌شوند یکی دیگر از این عوامل است.
بنابراین به طور کلی پان‌هیپوپیتوئیتاریسم در بزرگسالان را می‌توان به حالت کسی تصور کرد که دائماً خواب‌آلود است (به دلیل کمبود هورمون‌های تیزوئیدی)، به علت عدم برداشت چربی اضافه وزن دارد و کلیه‌ی اعمال جنسی را از دست داده است. معمولاً با تجویز هورمون‌های تیروئیدی و قشر فوق کلیه می‌توان این بیماران را به خوبی درمان کرد ولی فعالیت‌های جنسی با این هورمون‌ها اصلاح نمی‌شوند.
پان‌هیپوپیتوئیتاریسم در کودکان عموماً خود را با کوتولگی نشان می‌دهد. پس در مواجهه با این بیماران همیشه باید منتظر فردی باشیم که ظاهرش نصف سن واقعیش می‌باشد؛ در ۱۰ سالگی مانند یک کودک ۵ ساله‌اند و همان افراد در ۲۰ سالگی مثل کودکی ۱۰ ساله دیده می‌شوند. البته در یک‌سوم این کوتوله‌ها فقط ترشح هورمون رشد کم است و گاهی بالغ شده و بچه‌دار هم می‌شوند. کوتوله‌هایی را که صرفاً کمبود هورمون رشد دارند، در صورت شروع به موقع می‌توان با هورمون‌درمانی، به طور کامل درمان کرد.
گاهی سلول‌های تولیدکننده‌ی هورمون رشد بیش از حد فعال می‌شوند ویا در بین خود این سلول‌ها تومور به وجود می‌آید که میزان این هورمون را در بدن بالا خواهد برد. اگر این حالت قبل از جوش خوردن اپی‌فیز استخوان‌های دراز به تنه پیش بیاید، یعنی قبل از نوجوانی، قد فرد به طور غیرمعمولی بالا خواهد رفت، حتی تا ۲.۴ متر (ژیگانتیسم). باز هم اگر به موقع اقدام شود با جراحی‌های میکروسکوپی می‌توان بافت اضافه را برداشت.
چنین بیمارانی به دلایلی که گفته شد، هایپرگلیسمی دارند و سلول‌های تولیدکننده‌ی انسولین در آنها پرکار و در معرض دژنره شدن هستند. در نتیجه هم حدود ۱۰% از آنها دیابت قندی کاملاً آشکار دارند.
بیشتر این افراد اگر درمان نشوند، با کمبود هورمون رشد مواجه خواهند شد (پان‌هیپوپیتوئیتاریسم)؛ چون تورموهایی که ایجاد شده در نتیجه، بافت تولیدکننده‌ی هورمون را تخریب خواهد کرد. معمولاً این کمبود در اوایل بزرگسالی به مرگ زودرس می‌انجامد.
اگر افزایش هورمون رشد پس از بلوغ خود را نشان دهد به آن آکرومگالی می‌گویند. در این حالت دیگر استخوان‌ها نمی‌توانند رشد طولی داشته باشند ولی به رشد قطری خود ادامه می‌دهند. اندام‌های دیگر نیز بزرگ خواهند شد؛ کبد، کلیه، استخوان فک و حتی بینی و زبان که شاید در صحبت کردن هم مشکل‌آفرین باشد.
