پیرو مطالب قسمتهای قبلی مجموعه جهان پنهان مغز، به بررسی وقایع تکاملی و رخدادهای مختلف مغز در بازه سنی شش تا بیست‌و‌دو سالگی که پایان کودکی، دوران نوجوانی و ابتدای جوانی را شامل می‌شود، می‌پردازیم.
مقاله مرتبط: جهان پنهان مغز؛ تولد تا شش‌سالگی
از زمان رخداد تحولهای نوین در علوم مختلف ازجمله شناخت مغز، موضوع بلوغ کامل مغز بحث برانگیز بوده و هست. سن شش سالگی زمانی است که مغز کودک اندازه‌ای درحدود نود تا نودوپنج درصد اندازه مغز یک فرد بزرگسال را دارد ولی بااین حال، مغز وی باید تحت برخی بازسازی‌ها و رخدادها قرار بگیرد تا عملکردی مانند مغز افراد بزرگسال داشته باشد. این تغییرات و رخدادها به سن فرد، محیط زندگی، میزان تجربه وی و تغییرات هورمونی و تغذیه‌ای بستگی دارد.
در گذشته اکثر متخصصان بر این باور بودند که مغز در اواسط دوران نوجوانی (حدود ۱۵-۱۶ سالگی ) به تکامل نهایی خود می‌رسد. سپس شواهدی مبنی بر امکان ادامه‌ی تکامل مغزی تا اواسط دهه سوم و احتمالا چهارم زندگی بدست آمدند که باور پیشین در این رابطه را با چالش مواجه کرد. البته این موارد بدین معنی نیستند که پس از دوره فوق، فرد قادر به اعمال تغییرات و انجام اصلاحاتی در مغز خود نخواهدبود بلکه خاصیت Neuroplasticity سیستم عصبی انسان این امکان را برای وی فراهم می‌آورد تا بصورت ادامه‌دار با محیط اطراف خود به سازگاری برسد.
این حقیقت که مغز انسانها تا اواسط دهه سوم زندگی‌شان به تکامل نمی رسد بدین معنی است که “افراد بزرگسال از نظر قانون” (۱۸ سال به بالا) می توانند به طور مستقل و علیرغم عدم تکامل نهایی مغز خود تصمیم‌گیری کنند. فردی که ۱۸ ساله است، ممکن است در مقایسه با فردی ۲۵ساله، به تصمیماتی مخاطره آمیزتر(به خاطر نداشتن تجربه کافی ولی در حقیقت به خاطر عدم تکامل نهایی مغز) دست بزند. تمامی رفتار و تجارب افراد تا ۲۵ سالگی می توانند بر رشد و تکامل مغز تاثیرگذار باشد.
در مراحل اولیه نوجوانی و متعاقبا در زمان گذر از نوجوانی به بزرگسالی، مغز رشد و پیرایش قابل ملاحظه‌ای را متحمل می‌شود. رشد و تکامل اولیه در محلهای پشتی قشر مخ آغاز شده و در منطقه پیشانی (قشر فرونتال) به پایان می رسد. دو فرآیند عمده در روند این تکامل نقش ایفا می‌کنند: myelination و پیرایش سیناپسی (synaptic pruning) که به تفضیل در قسمت پیشین این مجموعه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در مورد پیرایش سیناپسی، اصل “!Use it or lose it” یا “استفاده کن یا از دست بده” صادق است که به ازدست رفتن ارتباطات سیناپسی اشاره می‌کند که در زمان تکامل مغزی استفاده کمتری از آنها صورت می‌گیرد.
بخشی از مغز نوجوانان که تقریبا زودتر به تکامل می رسد بخش nucleus accumbens است که در مناطق قاعده‌ای قشر فرونتال واقع شده‌است و مرتبط با لذت بردن و تمایل به تشویق توسط دیگران می باشد.
قشر prefrontal مغز از مناطقی است که اعمال ظریف و متمایز انسانی را کنترل می‌کند. این قشر ازجمله ساختارهایی در مغز انسان است که پس از سایر ساختارها تشکیل می‌شود و تکامل آن نیز متعاقب تکامل دیگر ساختارها رخ می دهد. کورتکس پری فرونتال در نوجوانان نسبت به بزرگسالان کمی نابالغ است و با آنکه توسعه و تکامل قابل ملاحظه منطقه پری فرونتال در نوجوانی اتفاق می افتد، متخصصان عقیده دارند که رشد و تکامل این ناحیه حداقل تا ۲۵ سالگی ادامه دارد. از جمله وظایف آن می‌توان به دقت و تمرکز، برنامه‌ریزی پیچیده، تصمیم گیری، کنترل احساسات و رفتار، تفکر منطقی و سازماندهی‌شده، تکامل شخصیتی، مدیریت ریسک و حافظه کوتاه مدت اشاره کرد. در زمان تکامل این قسمت از مغز، نوجوانان برای انجام تصمیم‌گیری به مناطق دیگری از مغز خود مانند بادامه (Amygdala) تکیه می‌کنند که مرکزی مرتبط با احساسات و رفتارهای پرخاشگری است.
افراد نوجوان می توانند در نحوه تکامل مغز خود نقش اساسی بازی نمایند. انجام رفتارهای صحیح و برخی تحریکهای مثبت می‌توانند راهی برای تکامل اصولی قشر prefrontal باشند. مشارکت در تکامل می تواند بطرق زیر صورت گیرد:
چالش های شناختی، اتخاذ رژیم غذایی مناسب، برخورداری از تعلیم و تربیت موفق و تاثیرگذار، فعالیت در محیطی بالنده و سازنده، انجام ورزشهای مناسب، داشتن خواب مناسب و ….
درمقابل، برخی افراد در این سنین در معرض عواملی قرار می‌گیرند که تاثیری مخرب بر تکامل مغز آنها اعمال می‌کنند. این عوامل مخرب شامل سوءاستفاده از مواد مخدر، مواد الکلی و یا تنشهای درازمدت می باشند. با آنکه بعضی افراد به دلیل عوامل ژنتیکی، مغزی پویاتر نسبت به بقیه افراد دارند، برای به حداقل رساندن تاثیرات سوء برتکامل مغز توصیه می‌شود از تحریکات منفی و سناریوهای دارای تاثیر منفی بر مغز دوری کنند. از جمله این عوامل مخرب می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
سوء مصرف الکل، استرس های مزمن، سوء مصرف مواد مخدر، تغذیه و رژیم غذایی نامناسب، مشکلات رفتاری با دیگران، مشکلات خواب، انزوای اجتماعی و …
یکی از مهمترین مواردی که باید درنظر داشت این است که در زمان مواجهه کودک و یا نوجوان با استرسهای فیزیکی و روحی، هورمون کورتیزول (هورمون استرس) از قشر غده فوق کلیه ترشح می‌شود که مقادیر بالای آن در پی مواجهه‌های طولانی مدت با استرس باعث مرگ سلولهای مغزی و کاهش ارتباطات این سلولها می‌گردد و می تواند عواقب ناگواری برای کودک یا نوجوان در مراحل بعدی زندگی بهمراه داشته باشد.
بررسی‌های متعدد به این حقیقت دست یافته‌اند که تکامل مغز دختران در مقایسه با تکامل مغز پسران بصورت عمده‌ای متفاوت است. نقطه عطف تکامل مغز دختران اندکی پیش از یازده سالگی رقم می‌خورد ولی این نقطه عطف در مورد پسران کمی بیشتر طول می‌کشد و در پانزده سالگی رخ می‌دهد.
بلوغ نهایی مغز در جنس مونث در سنین بیست و یک یا بیست و دو سالگی رقم می‌خورد. در جنس مذکر این بلوغ نهایی در زمانی کمتر از سی سالگی آنها پدید نمی‌آید. تفاوتهای تکامل مغز دختران و پسران بصورت فزاینده‌ای با تفاوتهای این دو جنس از نظر شرایطی مانند قد متفاوت است؛ بطوریکه در سن ده سالگی، دختران و پسران از نظر قدی در شرایط مشابهی قرار دارند ولی تفاوتهای بیشماری در اعمال مغزی آنها بچشم می‌خورد.
درنهایت برای دست‌یابی به تکامل صحیح و اصولی مغز نوجوان، اولیا وی باید محیطی با ویژگی‌های مشخص را برای وی فراهم آورند. از این ویژگی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تقویت تفکر مثبت در نوجوان، تقویت مهارت‌های مفید تفکر، بهره مندی کودک و نوجوان از خواب مناسب، تشویق فرزند به تصمیم‌گیری در شرایط با کمی ریسک بالا، بروز دادن احساسات قوی‌تر نسبت به رفتار خوب یا بد فرزند
مقاله مرتبط: جهان پنهان مغز؛ پیدایش و رشد
در قسمت بعدی این مجموعه نیز مطالب مرتبط با تکامل و رویدادهای مغز انسان در دوران بزرگسالی (از سن بیست‌ودوسالگی تا شصت‌وپنج سالگی) مورد بررسی قرار خواهندگرفت.
