چرخه خواب ، بخشی از ساعت‌های بیولوژیکی داخل بدنمان می‌باشد که به هنگام خواب، به صورت الگوهای متناوب امواج مغزی اتفاق می‌افتد. مدت زمان چرخه خواب به طور معمول ۹۰ دقیقه تا ۲ساعت است که طی آن، مغز از حالت امواج خواب آهسته، به حالت عادی که طی آن رویا می‌بینیم، تغییر وضعیت می‌دهد.
از آن جایی که مراحل خواب، به طور متناوب حدود هر ۹۰ دقیقه یک بار تکرار می‌شوند، ما در طی یک خواب ۷ تا ۹ ساعته‌ی شبانه، به طور متوسط ۴ تا ۶ چرخه خواب را تجربه می‌کنیم. لذا، باید با آگاهی از این موضوع، زمان بیدار شدنمان را به درستی تنظیم کنیم، تا مطمئن باشیم مغز، در مرحله‌ی مناسبی از دوره خواب بیدار می‌شود و در نتیجه‌ی آن، پس از بیداری سرحال خواهیم بود.
مراحل یک چرخه‌ی خواب کامل
مرحله‌ی اول
مرحله‌ی نخست، به عنوان مرحله‌ی سبک خواب شناخته می‌شود و یکی از کوتاه‌ترین مراحل است که به طور متوسط، ۵ تا ۱۰ دقیقه به طول می‌انجامد. در این مرحله، بدن و مغز سست شده و حس آرامش و خواب آلودگی به فرد دست می‌دهد. در مرحله‌ی خواب سبک، به آسانی می‌توان بیدار شد؛ پس نباید چرت زدن شما بیش از ۲۰ دقیقه طول بکشد، تا قبل از ورود به خواب عمیق به راحتی بیدار شوید. چرت طولانی مدت، بدین معنی است که شما در طی خواب عمیق، که بدن به ادامه‌ی خواب تمایل دارد، بیدار خواهید شد و احساس سستی و بی‌حالی خواهید داشت. اگر یک چرت طولانی می‌خواهید، ۹۰ دقیقه یا بیشتر بخوابید، تا بدن فرصت تکمیل یک چرخه خواب کامل را داشته باشد.
مرحله دوم
در مرحله دوم خواب، که همچنان خواب سبک اطلاق می‌شود، با شروع کاهش حرکات چشم، امواج مغزی و فعالیت ماهیچه‌ای، ذهن فرد برای خواب عمیق آماده می‌شود. در طول این مرحله، مغز جهش‌های ناگهانی (اسپایک) در امواج مغزی ایجاد می‌کند که به سبب ظاهر دوک مانندشان در نوارهای مغزی (EEG)، دوک‌های خواب نامیده می‌شوند. تصور می‌شود که این دوک‌های خواب، نقش مهمی در شکل‌گیری حافظه‌ی بلند مدت و پردازش حسی ایفا می‌کنند و اهمیت این مرحله با افزایش سن، بیشتر می‌شود. به اعتقاد محققان، بیشتر بخش حافظه و خاطرات ما در این مرحله تثبیت می‌شوند.
مرحله سوم و چهارم
در طی مرحله سوم و چهارم از چرخه خواب، که خواب با امواج آهسته نام دارد، بیدار شدن سخت‌تر می‌شود. ماهیچه‌های بدن کاملاً به حالت استراحت درآمده و سرعت تنفس، فشار خون و دمای بدن همگی کاهش می‌یابند. تولید هورمون رشد، تنظیم عملکرد سیستم ایمنی، ترمیم و بهبود بافت‌های عضلانی، در طول این مراحل اتفاق می‌افتد و بهبودی سلامت فیزیکی و ریکاوری بدن نیز انجام می‌شود.
مرحله پنجم چرخه خواب
پس از این مراحل، بدن وارد یکی از بحث‌برانگیز‌ترین مراحل خواب می‌شود که مرحله‌ی (REM) یا خواب با حرکت سریع چشمی نامیده می‌شود. طی این دوره خواب، ما رویاهایی می‌بینیم، ولی بدن برخی پاسخ‌های فیزیولوژیکی و عصبی مشابه زمان بیداری را از خود نشان می‌دهد. در طول خواب REM، ضربان قلب و فشار خون افزایش می‌یابد، درحالی که، تنفس فرد می‌تواند نامنظم، سریع و کم‌عمق شود.
خواب REM تا حد زیادی مرموز است و عملکرد کامل آن توسط دانشمندان علوم اعصاب درحال مطالعه است. اعتقاد بر این است که خواب REM، نقش مهمی در توانایی یادگیری و یادآوری مغز دارد؛ زیرا، در طول این مرحله است که مغز اطلاعات را پردازش کرده، با هم آمیخته و در حافظه‌ی بلندمدت ذخیره می‌کند.
در دوره‌های خواب ابتدایی بدن مایل است زمان بیشتری از خواب را در مراحل عمیق خواب سپری کند و با تکرار شدن متوالی چرخه‌ها، در یک خواب طولانی مدت، زمان بیشتری از چرخه‌‌های خواب انتهایی، درمرحله خواب REM صرف شود. بنابراین، لازم است زمان بیداری فرد، همزمان با مرحله‌ی مناسبی از چرخه خواب تنظیم شود.
با افزایش سن، زمان و طول چرخه‌‌های خواب تغییر می‌کنند. در افراد مسن دوره خواب بلندتر شده و زمان خواب REM کاهش می‌یابد؛ در حالی که درکودکان دوره‌های خواب کوتاه‌تر بوده و زمان بیشتری از خواب نوزاد در حالت REM سپری می‌شود.
بررسی بیشتر مراحل خواب
برخی از مواد می‌توانند چرخه خواب شما را مختل کنند؛ به عنوان مثال، مصرف کافئین بلافاصله قبل از خواب، نه تنها خوابیدن را دشوار می‌کند، بلکه می‌تواند بر خواب عمیق شما در نیمه‌ی نخست شب تاثیر منفی بگذارد.
از طرف دیگر، الکل نیمه‌ی دوم خواب شبانه‌ی شما را مختل می‌کند. اگر قبل از خواب الکل مصرف کنید، نیمه‌ی اول شب، بدن فرآیندهای لازم را بر روی الکل انجام داده و الکل به عنوان محرک، وارد عمل شده و خواب نیمه‌ی دوم شب را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
محققان علوم پزشکی در سرتاسر جهان اقدام به بررسی و درک اهمیت خواب بر سلامتی جسمی و روحی کرده‌اند؛ زیرا همه‌گیری کمبود خواب، رو به افزایش است. آگاهی از مراحل خواب، می‌تواند به برخی افراد کمک کند تا ریتم‌های شبانه روزی خود را بهتر بشناسند و با اعمال تغییرات مناسب در عادات خواب خود، هر شب میزان بهینه و مناسبی از خواب را تجربه کنند.
