در همودیالیز یک دستگاه در شرایطی که کلیه‌های توان فیلتر کردن مواد زائد، نمک و مایع را از خون ندارند، انجام این دسته از کارها را برعهده می‌گیرد. همودیالیز یکی از روش‌های درمان نارسایی پیشرفته کلیه است و با وجود عدم کارکرد مناسب کلیه می‌تواند به بیمار در داشتن و ادامه زندگی سالم کمک کند.
در همودیالیز بیمار به چه چیزی نیاز دارد:
- دنبال کردن یک برنامه درمانی دقیق
- مصرف منظم داروها
- ایجاد تغییراتی در رژیم غذایی
انجام همودیالیز مسئولیت بزرگی را بر روی دوش فرد می‌گذارد اما لازم نیست که خود به تنهایی این وظیفه دشوار را بر عهده بگیرید. بیمار همراه با تیم مراقبت‌های بهداشتی خود که شامل یک متخصص کلیه و سایر متخصصان با تجربه در زمینه مدیریت همودیالیز هستند همکاری خواهید کرد. ممکن است حتی بتوانید همودیالیز خود را در منزل انجام دهید.
مطالعه مطلب زیر نیز توصیه میشود: دیالیز صفاقی
مطالعه مطلب زیر نیز توصیه میشود: دیالیز چیست : با انواع دیالیز و عوارض هر یک بیشتر آشنا شوید
علت انجام همودیالیز
پزشک هنگام تعیین زمان شروع همودیالیز به چندین فاکتور مهم توجه خواهد کرد؛ از جمله:
- سلامت کلی بیمار
- عملکرد کلیه
- علائم و نشانه‌های بیماری
- کیفیت زندگی
- ترجیحات شخصی بیمار
ممکن است بیمار متوجه علائم و نشانه‌های نارسایی کلیه مانند حالت تهوع، استفراغ، تورم یا خستگی شود. پزشک برای اندازه گیری سطح عملکرد کلیه از میزان فیلتراسیون گلومرولی (eGFR) استفاده خواهد کرد. eGFR با استفاده از نتایج آزمایش کراتینین خون، جنسیت، سن و سایر عوامل محاسبه میشود. مقدار طبیعی این عدد با افزایش سن تغییراتی می‌کند. ارزیابی عملکرد کلیه می‌تواند به بیمار و پزشک در برنامه ریزی روش درمان از جمله زمان شروع همودیالیز کمک زیادی بکند.
همودیالیز می‌تواند به بدن بیمار کمک کند تا فشار خون را کنترل کرده و تعادل مناسبی بین مایعات و مواد معدنی مختلف مانند پتاسیم و سدیم ایجاد کند. به طور معمول، همودیالیز پیش از شروع آسیب کلیه‌ها و رسیدن به نقطه‌ای که باعث ایجاد عوارض تهدید کننده حیات میشود، باید آغاز شود.
از علل شایع نارسایی کلیه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دیابت
- فشار خون بالا (هایپرتنشن)
- التهاب کلیه (گلومرولونفریت)
- التهاب رگ‌های خونی (واسکولیت)
- کیست کلیه (بیماری کلیه پلی کیستیک)
همچنین ممکن است عملکرد کلیه بعد از گذراندن دوره‌ای از یک بیماری شدید، جراحی پیچیده، حمله قلبی یا مشکلات جدی دیگر به طور ناگهانی کاهش یابد (آسیب حاد کلیه). برخی از داروها نیز می‌توانند باعث آسیب کلیه شوند.
برخی از افراد با نارسایی کلیوی طولانی مدت (نارسایی مزمن کلیوی) ممکن است به جای دیالیز، حداکثر روش درمانی را انتخاب کنند، که به نام حداکثر مدیریت محافظه کارانه نیز نامیده میشود. این روش درمانی شامل مدیریت فعال عوارض بیماری پیشرفته و مزمن کلیه مانند مدیریت اورلود مایعات، فشار خون بالا و کم خونی با تمرکز بر درمان حمایتی عوامل موثر بر کیفیت زندگی است.
در گروه دیگری به جای آغاز دیالیز، ممکن است کاندید پیوند پیشگیرانه کلیه شوند. برای اطلاعات بیشتر در مورد گزینه‌های پیش رو باید با تیم مراقبت‌های بهداشتی مشورت کرد. انجام یا عدم انجام دیالیز یک تصمیم شخصی محسوب میشود زیرا مزایای دیالیز بسته به شرایط پزشکی فرد ممکن است متفاوت باشد.
عوارض همودیالیز
بیشتر افرادی که به مرحله نیاز به انجام همودیالیز می‌رسند، از مشکلات سلامتی زیادی رنج می‌برند. همودیالیز برای بسیاری از افراد تضمین کننده زندگی طولانی‌تر است، اما امید به زندگی در این گروه نسبت به جمعیت عمومی هنوز هم کمتر است.
با این که این روش می‌تواند در جایگزینی بخشی از عملکرد از دست رفته کلیه مؤثر باشد، اما بروز عوارض همودیالیز نیز محتمل است. تیم دیالیز می‌تواند در برخورد و مدیریت این شرایط به بیمار کمک کند.
- فشار خون پایین (هیپوتنشن). افت فشار خون یکی از عوارض جانبی مشترک همودیالیز است؛ خصوصاً در صورتی که بیمار دیابتی باشد. فشار خون پایین ممکن است با تنگی نفس، گرفتگی شکم، گرفتگی عضلات، حالت تهوع یا استفراغ همراه باشد.
- گرفتگی عضلانی. اگرچه علت این گرفتگی عضلانی مشخص نیست، اما مشکلی شایع محسوب میشود. گاهی اوقات با تنظیم نسخه همودیالیز می‌توان این گرفتگی‌ها را به حداقل رساند. تنظیم میزان دریافت مایعات و سدیم نیز ممکن است در جلوگیری از بروز گرفتگی در طول درمان کمک کننده باشد.
- خارش. بسیاری از افرادی که تحت همودیالیز قرار می‌گیرند، از خارش پوست شکایت دارند که اغلب در طی یا تنها بعد از همودیالیز تشدید میشود.
- مشکلات خواب. افرادی که تحت همودیالیز قرار می‌گیرند، اغلب از مشکلات مربوط به خواب رنج می‌برند؛ گاهی اوقات علت این مشکلات به توقف تنفس هنگام خواب (آپنه خواب) یا درد، اذیت کننده یا بی قرار پا مربوط است.
- کم خونی. کاهش گلبول‌های قرمز خون (کم خونی) یکی از شایع‌ترین عوارض همودیالیز و پیش از آن نارسایی کلیه است. نارسایی کلیه تولید هورمونی به نام اریتروپویتین، که در تولید سلول‌های قرمز خون نقش دارد را مختل می‌کند. محدودیت رژیم غذایی، جذب نامناسب آهن، آزمایش مکرر خون یا از دست دادن آهن و ویتامین‌ها از طریق همودیالیز نیز می‌تواند منجر به آنمی شود.
- بیماری‌های استخوانی. اگر کلیه‌های آسیب دیگر قادر به پردازش ویتامین D که خود نقش مهمی در جذب کلسیم دارد نباشند، ممکن است استخوان‌های بیمار به تدریج ضعیف شود. علاوه بر این، تولید بیش از حد هورمون پاراتیروئید که یک عارضه شایع نارسایی کلیه است نیز می‌تواند باعث آازد شدن کلسیم از استخوان‌های بدن شود.
- فشار خون بالا (هایپرتنشن). در صورت مصرف بیش از حد نمک و یا حتی مایعات، احتمالاً هایپرتنشن بیمار تشدید شده و منجر به مشکلات قلبی یا سکته مغزی شود.
- اضافه بار یا اورلود مایعات. از آن جایی که طی همودیالیز مایعات زیادی از بدن خارج میشود، نوشیدن بیشتر از حد توصیه شده مایعات بین جلسات درمانی همودیالیز ممکن است باعث بروز عوارض خطرناکی مانند نارسایی قلبی یا تجمع مایعات در ریه‌ها (ادم ریوی) شود.
- التهاب گرده‌های اطراف قلب (پریکاردیت). همودیالیز ناکافی می‌تواند منجر به التهاب پرده‌های اطراف قلب شده و توانایی پمپاژ خون به سایر بخش‌های بدن را مختل کند.
- بالا رفتن سطح پتاسیم (هایپرکالمی). پتاسیم ماده معدنی است که به طور طبیعی توسط کلیه‌های از بدن دفع میشود. در صورتی که بیمار بیشتر از مقدار توصیه شده پتاسیم مصرف کند، ممکن است سطح پتاسیم خون او بسیار بالا رود. در موارد شدیدتر، دریافت بیش از حد پتاسیم می‌تواند باعث ایست قلبی نیز شود.
- عوارض ناحیه دیالیز. عوارض بالقوه خطرناک مانند عفونت، باریک شدن یا بالون شدن دیواره رگ‌های خونی (آنوریسم) یا انسداد رگ‌ها می‌تواند کیفیت همودیالیز را تحت تأثیر قرار دهد. دستورالعمل‌های تیم دیالیز خود را در مورد نحوه بررسی تغییرات محل دیالیز که ممکن است نشان دهنده وجود مشکل باشد، باید به دقت دنبال شوند.
- آمیلوئیدوز. آمیلوئیدوز مرتبط با دیالیز هنگامی ایجاد میشود که پروتئین‌های خونی در مفاصل و تاندون‌ها رسوب کنند و باعث درد، سفتی و تجمع مایع در مفاصل شوند. این بیماری در افرادی که بیش از پنج سال تحت همودیالیز قرار گرفته‌اند شایع‌تر است.
- افسردگی. تغییرات خلقی در افراد مبتلا به نارسایی کلیه مشکل شایعی محسوب میشود. اگر پس از شروع همودیالیز دچار افسردگی یا اضطراب شدید، در مورد گزینه‌های درمانی مؤثر با تیم مراقبت‌های بهداشتی خود صحبت کنید.
آمادگی برای انجام همودیالیز
برای انجام همودیالیز به چند هفته تا پیش از شروع آن نیز است. برای دسترسی آسان به جریان خون، جراح ناحیه‌ای برای دسترسی بهتر به عروق ایجاد می‌کند. این دسترسی مکانیسمی فراهم می‌کند تا مقدار کمی خون با اطمینان از گردش خون خارج شده و سپس به گردش خون بازگردد. پیش از شروع همودیالیز، لازم است تا محل دسترسی بهبود یابد.
سه نوع روش دسترسی وجود دارد:
- فیستول شریانی وریدی. فیستول AV، ارتباطی بین شریان و رگ است که توسط جراح معمولاً در بازوی دست غیر غالب ایجاد میشود. این نوع ارتباط به علت اثربخشی و ایمنی بیشتر ترجیح داده میشود.
- پیوند AV. اگر رگ‌های خونی برای تشکیل فیستول شریانی وریدی خیلی کوچک هستند، جراح ممکن است با استفاده از یک لوله مصنوعی انعطاف پذیر به نام پیوند (گرفت)، مسیری بین شریان و ورید ایجاد کند.
- سوند ورید مرکزی. در صورت نیاز به همودیالیز اضطراری، ممکن است یک کاتتر در یکی از رگ‌های بزرگ گردن یا نزدیکی کشاله ران قرار گیرد. این سوند موقتی است.
مراقبت از محل همودیالیز از نظر کاهش احتمال عفونت و سایر عوارض بسیار مهم است. در این خصوص باید از دستورالعمل‌های تیم بهداشت در مورد مراقبت از محل مورد نظر پیروی کرد.
همودیالیز چگونه انجام میشود
می‌توان همودیالیز را در یک مرکز دیالیز، خانه یا بیمارستان انجام داد. بسته به وضعیت بیمار، فاصله دوره‌های درمانی متفاوت است:
- همودیالیز در مرکز دیالیز. بسیاری از افراد هفته‌ای سه بار در جلسات سه تا پنج ساعت همودیالیز انجام می‌شوند.
- همودیالیز روزانه. این روش شامل تعداد جلسات بیشتر، اما کوتاه‌تر است که معمولاً حدود شش یا هفت روز در هفته در خانه و به مدت دو یا سه ساعت انجام میشود.
دستگاه‌های ساده‌تر همودیالیز باعث شده‌اند که همودیالیز خانگی کمتر دست و پا گیر باشند؛ در نتیجه با آموزش‌های ویژه و کمک شخص دیگر، شما می‌توانید در خانه همودیالیز انجام دهید. حتی ممکن است انجام همودیالیز در خواب نیز ممکن باشد.
مراکز دیالیز مختلفی در سراسر دنیا وجود دارند بنابراین می‌توان به بسیاری از مناطق سفر کرده و هم زمان طبق برنامه خود، همودیالیز شوید. تیم دیالیز و یا خود بیمار می‌تواند هماهنگی‌های لازم را انجام دهد. برای اطمینان از وجود فضای و تنظیم مناسب برنامه، از قبل برنامه ریزی‌های لازم را انجام دهید.
روش انجام
در حین درمان، بیمار روی یک صندلی می‌نشیند و می‌تواند تلویزیون یا فیلم تماشا کند، کتاب بخواند، چرت بزند یا با سایر افراد در مرکز صحبت کند. اگر دیالیز شب شود نیز می‌توان در طول مدت انجام آن استراحت کرد.
- آماده سازی. وزن، فشار خون، نبض و دمای بدن بیمار بررسی میشود. پوست محل دسترسی تمیز و ضدعفونی میشود.
- آغاز. در طی همودیالیز، دو سوزن از طریق محل دسترسی به بازوی بیمار وارد می‌شوند و در جای خود چسب زده می‌شوند تا ثابت باقی بمانند. هر سوزن به یک لوله پلاستیکی انعطاف پذیر وصل است که هر دو لوله به دستگاه دیالیز متصل هستند. از طریق یک لوله، دیالیزر به طور همزمان چند اونس خون را فیلتر کرده و اجازه می‌دهد مواد زائد و مایعات اضافی از خون به داخل مایع پاک کننده بنام dialysate عبور کند. خون تصفیه شده از طریق لوله دوم به بدن باز می‌گردد.
- علائم. ممکن است با خارج شدن مایعات اضافی از بدن، بیمار از حالت تهوع و گرفتگی شکم شکایت داشته باشد؛ به خصوص اگر تنها سه بار در هفته همودیالیز انجام شود. اگر در طول درمان احساس راحتی ندارید، از تیم مراقب خود در مورد به حداقل رساندن عوارض همودیالیز با انجام چنین اقداماتی مانند تنظیم سرعت همودیالیز، داروها یا مایعات صحبت کنید.
- نظارت. از آن جایی که فشار خون و ضربان قلب می‌توانند با خروج مایع از بدن نوسان داشته باشند، در طی درمان فشار خون و ضربان قلب بیمار چندین بار بررسی میشود.
- پایان. پس از اتمام همودیالیز، سوزن‌ها از محل دسترسی برداشته شده و برای جلوگیری از خونریزی، یک پوشش فشاری اعمال میشود. وزن بیمار دوباره ثبت میشود. سپس می‌توان تا فعالیت روزمره را تا زمان جلسه بعدی از سر گرفت.
نتایج
اگر مشکل بیمار نارسایی حاد کلیوی باشد، ممکن است تنها برای مدت کوتاهی به انجام همودیالیز نیاز باشد. اگر پیش از آسیب ناگهانی، عملکرد کلیه کاهش یافته بود، احتمال بهبودی کامل و عدم نیاز به هودیالیز کاهش می‌یابد.
اگرچه همودیالیز در مرکز، به صورت سه بار در هفته شایع‌تر است، برخی تحقیقات نشان می‌دهد که دیالیز خانگی مزایای زیر را به همراه دارد:
- کیفیت زندگی بهتر
- رفاه بیشتر
- کاهش علائم و گرفتگی، سردرد و تنگی نفس کمتر
- بهبود اشتها، الگوهای خواب، سطح انرژی و توانایی تمرکز
تیم مراقبت از همودیالیز درمان بیمار را تحت نظر خواهند داشت تا اطمینان حاصل کنند که مقدار مناسب همودیالیز برای از تصفیه کافی ضایعات از خون انجام میشود. وزن و فشار خون بیمار پیش، حین و بعد از درمان بسیار دقیق کنترل میشود. حدوداً هر یک بار در ماه، باید آزمایشات زیر تکرار شوند:
- آزمایش خون به منظور اندازه گیری نسبت کاهش اوره (URR) و کلیرانس توتال اوره (Kt / V) برای ارزیابی نحوه موثر بودن همودیالیز در تصفیه مواد زائد
- آزمایش بیوشیمی خونی به منظور ارزیابی و بررسی شمارش سلول‌های خونی
- اندازه گیری جریان خون بخش دسترسی در طی همودیالیز
تیم مراقبت درمانی می‌تواند شدت و دفعات همودیالیز را تا حدی زیادی بر اساس نتایج آزمایش تنظیم کند.
بین جلسات درمانی
با در نظر گرفتن نکات و رعایت مواردی می‌توان بهترین نتیجه ممکن را از همودیالیز دریافت کرد:
- غذاهای مناسب مصرف کنید. مصرف غذاهای مناسب می‌تواند نتایج همودیالیز و سلامت کلی فرد را بهبود بخشد. همزمان با دریافت همودیالیز، باید میزان مایعات، پروتئین، سدیم، پتاسیم و فسفر به دقت کنترل شوند. یک متخصص تغذیه می‌تواند به شما بر اساس وزن، ترجیحات شخصی، عملکرد باقیمانده کلیه و سایر شرایط پزشکی، مانند دیابت یا فشار خون بالا، یک برنامه غذایی همراه با وعده غذایی مناسب تدوین کند.
- داروهای خود را طبق تجویز پزشک مصرف کنید. دستورالعمل‌های تیم مراقبت‌های بهداشتی در مورد داروها را با دقت دنبال کنید.
- به تیم خود اجازه دهید تا در مورد نگرانی‌های موجود به شما کمک کنند. تیم مراقبت‌های بهداشتی می‌تواند گزینه‌هایی مناسب را به فرد ارائه داده دهد و به او برای مقابله با هرگونه نگرانی کمک کند.
