سیستم تولید مثل در هر دو جنس مرد و زن مجموعه‌ای از ارگان‌های داخلی و خارجی است که هماهنگ با‌هم برای تولید مثل کار می‌کنند. با توجه به نقش حیاتی سیستم تولید مثل در بقای گونه، بسیاری از دانشمندان معتقدند این سیستم یکی از مهم‌ترین سیستم‌های بدن است.
سیستم تولید مثل چگونه کار می‌کند؟
سیستم تولید مثل در مردان شامل دو بخش عمده است: بیضه‌ها که در آن‌جا اسپرم تولید می‌شود و پنیس. مجرای ادراری و پنیس به هر دو سیستم ادراری و تولید مثل تعلق دارند. بیضه‌ها در کیسه‌ای خارجی قرار دارند و اسکروتوم نامیده می‌شوند، جایی که به طور معمول کمی خنک‌تر از دمای بدن است تا تولید اسپرم را تسهیل کند.
ساختار‌های خارجی تولید مثلی زن عبارتند از: کلیتوریس، لابیا ماژور، لابیا مینور و غدد بارتولن. ارگان‌های داخلی اصلی در سیستم تولید مثلی زن واژن و رحم هستند که به عنوان محفظه‌ی اسپرم عمل می‌کنند و تخمک‌هایی که در تخمدان تولید می‌شوند. واژن از طریق سرویکس به رحم مرتبط می‌شود. لوله‌های فالوپ رحم را به تخمدان متصل می‌کنند. در پاسخ به تغییرات هورمونی، یک تخمک یا چند‌تا در چند قلویی آزاد می‌شود و در طی تخمک گذاری به درون لوله‌ی فالوپ فرستاده می‌شود. اگر لقاح اتفاق نیفتد، تخمک آزاد شده حذف می‌شود.
مقالۀ مرتبط: چگونه اسپرم تخمک را پیدا می‌کند؟
اگر اسپرم به درون لوله‌ی فالوپ بیفتد و با تخمک ترکیب شود، باروری اتفاق می‌افتد. در حالی‌که لقاح معمولا در لوله‌ی فالوپ رخ می‌دهد. گاهی لقاح در رحم اتفاق می‌افتد. سپس تخمک در رحم کاشته شده و از آن جا فرآیند‌های جنین‌زایی (تشکیل جنین) و مورفوژنز (شکل‌گیری جنین) شروع می‌شود. هنگامی که جنین به اندازه‌ی کافی رشد کند، می‌تواند در خارج رحم زنده بماند، با اتساع سرویکس و انقباض رحم تولد اتفاق می‌افتد.
تنوع در سیستم تولید مثل
طبق اعلام بانک جهانی، حدود ۴۹/۵ درصد از جمعیت جهان زن هستند، بنابر‌این تعداد مردان در سیاره‌ی ما کمی بیش از زنان است. جنس فرد بر اساس سیستم تولید مثل او تعیین می‌شود، اما تشخیص همیشه آسان نیست. بعضی از انسان‌ها با بخش‌هایی از سیستم تولید مثلی نر و ماده متولد می‌شوند. کسانی که ارگان‌های تولید مثلی نر و ماده را دارند دو‌جنسه هستند. بعضی از این افراد با وجود ارگان‌هایی از جنس مخالف تک جنسی هستند، در این افراد ارگان‌های تولید مثلی یک جنس کارا‌تر بوده و با عمل جراحی ارگان‌های دیگر حذف می‌شود. طبق اعلام Intersex Society of North America، یک نفر از هر هزار و پانصد تا دو هزار از نظر تناسلی غیر‌معمول است. دخترانی که سیستم تولید مثل ناقصی داشته، به سندرم Mayer Rokitansky Kuster Hauser مبتلا هستند. طبق اعلام مرکز سلامت زنان جوان، این سندرم در هر یک نفر از ۵ هزار نوزاد دختر اتفاق می‌افتد.
بیماری‌های سیستم تولید مثل زنان
بسیاری از بخش‌های سیستم تولید مثل زن و مرد مورد تهاجم سرطان قرار می‌گیرند. طبق آمار انجمن سرطان آمریکا، سرطان در خانم‌ها ارگان‌های رحم، تخمدان، پستان و گردن رحم را درگیر می‌کند. بسیاری از متخصصان مراجعاتی داشته‌اند که به علت تاثیر “آنجلینا جولی” در جامعه است، زنانی که سابقه‌ی فامیلی سرطان داشته و پیش از درگیری با سرطان اقدامات پیش‌گیرانه را شروع کرده‌اند. دکتر Shana Wingo، متخصص انکولوژی زنان و زایمان می‌گوید:
با تست‌های ژنتیکی و غربالگری می‌توان اقدامات پیش‌گیری موثری برای زنان انجام داد.
سرطان تخمدان نسبت به سایر سرطان‌های زنان تشخیص ضعیف‌تری دارد و تا زمانی‌که به طور قابل توجهی پیشرفت نکرده باشد قابل تشخیص نیست. غربالگری استانداردی نیز برای آن وجود ندارد، بنابر‌این شناسایی آن دشوار است. طبق اعلام موسسه ملی سرطان، آزمایشات تشخیصی سرطان تحمدان، هم‌چنین سرطان لوله‌ی فالوپ و سرطان اولیه‌ی صفاقی در حال بررسی هستند. دو تست برای تشخیص سرطان گردن رحم وجود دارد. آزمایشات پاپ برای تغییرات سلولی گردن رحم سیتولوژی نامیده می‌شوند. آزمایش ویروس پاپیلوما انسانی (HPV)، حضور عفونت HPV را نشان می‌دهد. اخیرا مطالعه‌‌ای در Cancer Cytopathology منتشر شد، در این مطالعه ۸/۶ میلیون زن ۳۰ تا ۶۵ ساله شرکت داشتند. یافته‌های این مطالعه نشان داد در غربالگری HPV تنها، تعداد مبتلایان سرطان سرویکس تشخیص داده نشده بیش از غربالگری پاپ و یا هر دو غربالگری است. دستور‌العمل‌های کنونی توصیه می‌کنند زنان اولین غربالگری پاپ اسمیر را در سن ۲۱ سالگی انجام دهند و در صورت نرمال بودن نتیجه تا ۳۰ سالگی هر سه سال این تست را تکرار کنند. غربالگری پاپ + HPV برای زنان ۳۰ تا ۶۵ ساله توصیه می‌شود. اگر نتیجه‌ی هر دو آزمایش منفی باشد هر پنج سال یک‌بار تکرار شود، صرف نظر از این‌که واکسن HPV دریافت شده است. شواهد علمی قانع‌کننده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد انجام غربالگری‌های پاپ + HPV هر سه سال یک بار، تعداد مبتلایان تشخیص داده نشده کم‌تر از غربالگری‌های پنج ساله است. در حالی که HPV تناسلی به طور معمول با زنان ارتباط دارد، این عفونت شایع‌ترین عفونت جنسی است. اکثر افراد فعال از نظر جنسی در ایالات متحده آمریکا، زن و مرد، به HPV مبتلا هستند اما علایمی ندارند. HPV در زنان سرطان گردن رحم و زگیل‌های تناسلی ایجاد می‌کند و در مردان سرطان‌های آلت تناسلی، مقعد و زگیل‌های تناسلی موجب می‌شود.
مقالۀ مرتبط: هورمون‌های جنسی ساختگی: مواد شیمیایی که به سلامت و تولیدمثل آسیب می‌زنند
طبق اعلام مرکز ملی بهداشت (NIH) هر دو جنس می‌توانند بیماری‌های منتقله‌ی جنسی از جمله تبخال تناسلی، گنوره‌آ و سبفلیس را انتقال دهند. HIV/AIDS بیماری سیستم ایمنی، به طور انحصاری از طریق چرخه‌ی جنسی منتقل نمی‌شود. تماس جنسی یکی از راه‌های انتقال ویروس HIV است. دکتر Sheryl Ross متخصص بهداشت زنان در مرکز بهداشت Providence Saint John عقیده دارد، برای خانم‌ها گرفتگی شدید قاعدگی یا dysmenorrhea شایع‌ترین بیماری سیستم تولید مثل در دوره‌ی قاعدگی ماهانه است. درد شدید قبل یا در طول دوره‌ی قاعدگی یک تا هفت روز طول می‌کشد و روال معمول روزمره‌ی زنان در مدرسه، سر کار و جامعه متوقف می‌سازد. تشخیص از طریق گرفتن تاریخچه‌ی پزشکی بیمار و معاینه‌ی لگن انجام می‌شود. بهترین درمان شامل دارو‌هایی است که پروستاگلاندین‌ها را مهار می‌کنند مانند ایبوپروفن و ناپروکسن. قرص‌های کنترل تولد (birth control pill) نیز با کاهش جریان خون به درمان dysmenorrhea کمک می‌کنند.
یکی دیگر از اختلالات رایج در سیستم تولید مثل زنان، عفونت مخمر واژن است که توسط قارچ مخمر در واژن ایجاد می‌شود و اکثرا با دارو‌های بدون نسخه درمان می‌شوند.
آندومتریوز یک بیماری است که در آن آندومتر که در داخل رحم قرار دارد به خارج رحم رسیده و تخمدان‌ها، روده و لگن را می‌پوشاند. این بافت آدومتر باعث ایجاد درد می‌شود.
التهاب لگن شامل التهاب هر یک از ارگان‌های تولید مثل از جمله رحم و تخمدان است. بیماری‌های منتقله از راه جنسی (STI) مانند گنوره‌آ و کلامیدیا علل معمول بیماری التهابی لگن هستند. هر یک از STIها مشکلات جدی و طولانی مدت تولید مثل مانند درد شدید لگن و ناباروری را موجب می‌شوند.
بیماری‌های سیستم تولید مثل مردان
بر اساس تحقیقات انجمن سرطان آمریکا، از میان بیماری‌های خاصی که در سیستم تولید مثل مردان وجود دارد، سرطان پروستات شایع است. اما مردان از سرطان بیضه و آلت تناسلی نیز رنج می‌برند. درمان سرطان پروستات به سن، شدت بیماری و سایر شرایط بیمار ارتباط دارد. درمان‌های معمول برای سرطان پروستات عبارتند از جراحی، پرتو درمانی، watchful waiting و هورمون درمانی.
اختلال نعوظ یک بیماری شایع است که از هر ۱۰ مرد، یک نفر را درگیر می‌کند که می‌تواند به علت بیماری عروقی، اختلالات عصبی مانند مالتیپل اسکلروزیس، تروما و حوادث روانی باشد. عفونت پروستات شامل تورم یا التهاب غده‌ی پروستات است. تقریبا نیمی از مردان علائم پروستاتیت را در طول زندگی خود تجربه می‌کنند.
تعریف و درمان ناباروری
ناباروری به نا‌توانی زوجین از بچه دار شدن پس از یک سال مقاربت محافظت نشده گفته می‌شود. ناباروری می‌تواند به خاطر وضعیت یکی از زوجین یا هر دو باشد. ناباروری در مردان وضعیتی است که هیچ سلول اسپرمی تولید نمی‌شود (azoospermia) یا تعداد سلول‌های اسپرم خیلی کم است(oligospermia) و یا اسپرم‌ها غیر‌طبیعی بوده و قبل از رسیدن به تخمک می‌میرند. علل آن ضایعات کروموزومی، عدم توازن هرمونی و تومور‌ها می‌باشد. عوامل سبک زندگی مانند مصرف مواد مخدر و الکل نیز نقش دارند. در موارد نادر، ناباروری در مردان به علت یک بیماری نادر مانند سیستیک فیبروزیس است. در زنان ناباروری به عنوان یک اختلال در سیستم تولید مثل ایجاد شده و مانع از تخمک گذاری، بارداری و بلوغ کامل جنین می‌شود.
مقالۀ مرتبط: تکنیک سلول بنیادی برای درمان نوع خاصی از ناباروری
بیماری‌های تولید مثل توسط متخصصان مختلفی درمان می‌شود. در زنان بسیاری از بیماری‌ها و اختلالات سیستم تولید مثل توسط متخصص زنان و زایمان و در مردان توسط متخصص اورولوژی کنترل و درمان می‌شوند. هم‌چنین متخصصان ناباروری به زوجین کمک می‌کنند و متخصصان غدد نیز اختلالات هورمونی را درمان می‌کنند.
