یکی از آزمایش‌های رایج انجام شده در دوره پیش از زایمان، آزمایش خون و تعیین گروه خونی مادر است. با انجام این آزمایش، گروه خونی و وضعیت Rh فرد مشخص خواهد شد. اگر RH جنین و مادر به ترتیب rh مثبت و منفی باشد، با مخلوط شدن خون مادر و جنین هنگام زایمان یا سقط، خطر تخریب گلبول‌های قرمز جنین را تهدید می‌کند. در این مقاله به بررسی بیشتر ناسازگاری خونی مادر و جنین و درمان زردی ناشی از ناسازگاری خونی خواهیم پرداخت.
ناسازگاری خونی مادر و جنین چیست؟
هنگامی که زن باردار و جنین متولدنشده‌اش فاکتور پروتئینی رزوس(RH) متفاوتی داشته باشند، عارضه‌ای به نام ناسازگاری خونی مادر و جنین به وجود می‌آید. در این عارضه، جنین و مادر هر یک به ترتیب rh مثبت و منفی خواهند داشت. همانند نحوه وراثت گروه خونی، فاکتورRH نیز از والدین فرد به او به ارث می‌رسد. اکثر افراد از لحاظ فاکتور RH مثبت می‌باشند درحالی که درصد کمی نیز RH منفی هستند.
گروه خونی rh منفی چیست
فاکتور رزوس (RH) نوعی پروتئین اختصاصی است که بر روی گلبول‌های قرمز خون وجود دارد. در صورتی که فردی این فاکتور را بر روی گلبول‌های خونی خود نداشته باشد، از لحاظ گروه خونی، rh منفی محسوب می‌شود.
تاثیر فاکتور RH بر بارداری؛ rh مثبت در بارداری
علامت منفی یا مثبت کنار نوع گروه خونی بیانگر نوع فاکتور RH فرد است. مثلا ممکن است روی برگه آزمایش AB+ نوشته شده باشد. این علامت به این معنی است که اولاً گروه خونی فرد AB است و از نظر RH نیز گلبول‌های قرمز فاکتور RH را بر روی سلول‌های خود دارند.
فاکتور RH مستقیماً بر روی سلامت بدن تاثیرندارد، اما تحت شرایط خاصی ممکن است در طول بارداری مهم باشد. در صورت ناسازگاری rh مادر و جنین به گونه‌ای که مادر RH- و جنین RH+ باشد، سیستم ایمنی مادر درصورت برخورد با پروتئین RH آن را بیگانه تلقی می‌کند.
این بدان معنی است که با مخلوط شدن خون مادر و جنین که در دوره بارداری، حین زایمان یا پس از زایمان ممکن است، سیستم ایمنی بدن مادر شروع به تولید آنتی بادی (پادتن) علیه گلبول‌های قرمز جنین می‌کند.
آنتی بادی چیست؟
آنتی بادی‌ها از اجزای سیستم ایمنی بدن هستند وعوامل بیگانه را تخریب می‌کنند. اگر مادر گروه خونی نوع RH منفی داشته باشد، پس از یک بار مواجهه و تولید آنتی بادی‌ها، بدن نسبت به فاکتور RH+ به اصطلاح حساس می‌شود.
این یعنی ممکن است که با ارتباط خون مادر و جنین بدن مادرآنتی بادی‌ها را به سمت جفت جنین بفرستد تا به گلبول‌های قرمز جنین حمله کنند. جفت ارگانی است که جنین را به رحم متصل می‌کند.
علائم ناسازگاری rh مادر و جنین چیست
ناسازگاری خونی مادر و جنین متولد نشده می‌تواند از شدت خفیف تا تهدیدکننده‌ی حیات متغیر باشد. ممکن است با حمله آنتی بادی‌های بدن مادر به گلبول‌های قرمز جنین، یک بیماری همولیتیک (خونریزی دهنده) رخ دهد که باعث تخریب گلبول‌های قرمز جنین می‌شود.
هنگامی که گلبول‌های قرمز جنین تخریب شوند، در جریان خون بیلی روبین ساخته و انباشته می‌شود. بیلی روبین ماده‌ای شیمیایی است که در اثر تخریب گلبول‌های قرمز ساخته می‌شود و افزایش بیلی روبین به معنی ایجاد دردسر برای کبد، که وظیفه پردازش گلبول‌های پیر را دارد، است.
درصورت بالا بودن بیلی روبین در بدن، ممکن است پس از تولد علائم زیر در کودک بروز یابد:
- ناسازگاری خونی و زردی (به معنی زردی پوست و صلبیه‌ی چشم نوزاد)
- بی حالی
- تون عضلانی پایین
این علائم پس از درمان ناسازگاری rh مادر و جنین برطرف خواهند شد.
چه کسانی در معرض ناسازگاری خونی مادر و جنین قرار دارند؟
هر زنی که RH- بوده و کودکی را از فردی با RH+ یا نامعلوم باردار باشد، در معرض خطر ناسازگاری خونی مادر و جنین قرار دارد. گرچه به دلیل پائین بودن درصد افراد دارای RH-، معمولاً این اتفاق نمی‌افتد.
طبق آمار مرکز خون استنفورد، درصد گروه‌های خونی این گونه است:
| O+ | ۳۷.۴% |
| O– | ۶.۶% |
| A+ | ۳۵.۷% |
| A– | ۶.۳% |
| B+ | ۸.۵% |
| B– | ۱.۵% |
| AB+ | ۳.۴% |
| AB– | ۰.۶% |
مواجهه اول چیست؟
معمولاً نوزاد اول تحت تاثیر قرار نمی‌گیرد چون مدت زمانی طول می‌کشد تا بدن آنتی بادی‌های ذکرشده را بسازد. گرچه در مواردی مانند سقط و پایان خود خواسته بارداری اول، به علت ارتباط خون مادر و جنین ، بدن مادر حساس شده و در زایمان اولین نوزاد زنده ممکن است ناسازگاری rh مادر و جنین رخ دهد.
ممکن است در طی آزمایش‌ها یا مراحل قبل از تولد مادر در معرض RH+ قرار گرفته باشد. برای مثال در آمنیوسنت، دکتربا استفاده از یک سوزن از مایع اطراف جنین نمونه برداری می‌کند. این تست جهت تعیین مشکلات جنین در حال رشد انجام می‌شود.
ناسازگاری خونی مادر و جنین چگونه تشخیص داده می‌شود؟
به احتمال زیاد، تست تعیین گروه خونی مادر در اول ویزیت مراقبت‌های پیش از بارداری انجام خواهد شد. اگر مادر RH- باشد، پدر جنین نیز باید آزمایش بدهد تا بتوان تاثیر گروه خونی پدر و مادر بر جنین را پیش بینی کرد. اگر پدر جنین نیز RH- باشد، جای هیچ نگرانی نیست. اما اگر نتیجه RH+ بود، پزشک به دنبال سایرعلائم
ناسازگاری خونی مادر و جنین خواهد بود.
مثبت شدن تست کومبس غیرمستقیم یکی دیگر ازعلائم ناسازگاری rh مثبت و منفی است. در این تست از نمونه‌ی خونی برای بررسی وجود آنتی بادی‌های تخریب کننده استفاده می‌شود.
بالا بودن میزان بیلی روبین خون نوزاد نیز از دیگر علائم ناسازگاری خونی مادر و جنین است. در یک نوزاد کامل که کمتر از ۲۴ ساعت سن داشته باشد، میزان بیلی روبین خون باید کمتر از ۶ میلی گرم در هر دسی لیتر باشد.
علائم تخریب گلبول‌های قرمز نوزاد ممکن است بیان گر ناسازگاری RH باشد که با بررسی شکل و ساختار گلبول‌های قرمز نوزاد در زیر میکروسکوپ قابل تشخیص است.
پزشک می‌تواند خون نوزاد را از نظر وجود آنتی بادی‌های مادری که وظیفه تخریب گلبول‌های قرمز خون را دارند نیز بررسی کند.
درمان ناسازگاری خونی مادر و جنین
درمان ناسازگاری خونی مادر و جنین آن بر جلوگیری از تاثیرات ناسازگاری تمرکز دارد مانند درمان زردی ناشی از ناسازگاری خونی. در موارد خفیف راهکارهای زیر قابل اجرا می‌باشند:
- انتقال خون متوالی
- هیدراتاسیون
- استفاده از الکترولیت‌ها که در تنظیم متابولیسم نقش دارند.
- فوتوتراپی
فوتوتراپی به معنای قراردادن نوزاد زیرنورفلورسنت به منظور پاکسازی بیلی روبین از خون و درمان زردی ناشی از ناسازگاری خونی است. این فرایند ممکن است تا زمان پاکسازی کامل آنتی‌بادی‌ها و بیلی روبین از بدن نوزاد ادامه داشته باشد. گرچه میزان تکرار آن بستگی به شدت بیماری نوزاد دارد.
اگر فردی هم اکنون باردار بوده و وجود آنتی بادی‌های ضد RH در خون او تایید شده باشد، مادر باید کاملاً تحت نظر باشد. می‌توان برای جلوگیری از تاثیرات ناسازگاری خونی مادر و جنین ، تزریق گلوبولین ایمنی RH یا امپول روگام در سه ماه اول بارداری، حین سقط و حتی در هر خونریزی در طی بارداری در نظر گرفته شود.
نحوه استفاده از آمپول روگام
این فراورده‌ی خونی شامل آنتی بادی‌های ضد RH است. اگر نوزاد RH+ باشد باید کمی پس از زایمان نیز این آمپول تزریق شود.
در یک سری موارد نادر و شدید، می‌توان از انتقال خون‌های حاضر در حین بارداری یا پس از تولد استفاده کرد. اگرچه موفقیت آمپول روگام باعث شده در ایلات متحده تنها در ۱ درصد موارد از این روش استفاده شود.
چشم‌انداز عمومی ناسازگاری خونی مادر و جنین در موارد خفیف، خوب بنظر می‌رسد.
آیا ناسازگاری خونی مادر و جنین عوارضی دارد؟
در موارد شدید ناسازگاری خونی و زردی که پیشگیری نشده است، ممکن است عوارض شدیدی دیده شود. این عوارض ممکن است شامل:
- آسیب مغزی نوزاد، که با نام کرنیکتروس شناخته می‌شود.
- جمع شدن آب یا تورم بدن نوزاد
- مشکلات در فعالیت‌‌های ذهنی، حرکات، شنوایی و حرف زدن نوزاد
- تشنج
- کم خونی
- نارسایی قلبی
این عارضه حتی ممکن است به مرگ نوزاد نیز بیانجامد. ناسازگاری RH در کشورهایی با مراقبت‌های پیش از زایمان مناسب بسیار نادر است.
آیا می‌توان از ناسازگاری خونی مادر و جنین پیشگیری کرد؟
این عارضه قابل پیشگیری است. اگر فکر می‌کنید بارداری در پیش دارید و گروه خونیتان RH- است، حتماً به دکتر مراجعه کنید تا بهترین برنامه ریزی ممکن برای شما انجام دهد.
اگر RH پدر فرزندتان مثبت یا نا مفلوم باشد، می‌توان جهت پیشگیری از تاثیر گروه خونی پدر و مادر بر جنین با تجویز پزشک، از داروها و گلوبولین‌های مخصوص استفاده کرد.
