سندرم فانکونی چیست
سندرم فانکونی (FS) یک اختلال نادر است که در آن لوله‌های تصفیه کننده خون در کلیه (لوله‌های پیچیده نزدیک) دچار مشکل می‌شوند.
برای درک بهتر توبول پروگزیمال یا لوله‌ها پیچیده نزدیک، به این مقاله مراجعه کنید.
به طور طبیعی، لوله پیچیده نزدیک، مواد معدنی و مغذی (متابولیت‌ها) را از ادرار به درون خون بازجذب می‌کند. این عملکرد برای سلامت بدن، ضروری است. در عوض در سندرم فانکونی کلیه، لوله‌های پیچیده نزدیک، حجم زیادی از این متابولیت‌های حیاتی بدن را وارد ادرار کرده و دفع می‌کنند. این مواد حیاتی شامل:
- آب
- گلوکز
- فسفات
- بیکربنات
- کراتینین
- یون پتاسیم
- اسید اوریک
- آمینواسیدها
- برخی پروتئین‌ها
کلیه‌ها روزانه نزدیک به ۱۸۰ لیتر مایع را در بدن تصفیه می‌کنند. بیش از ۹۸ درصد از این مایع باید مجدداً به داخل خون بازجذب شود. اما در بیماری سندرم فانکونی (FS)، این عمل به درستی صورت نمی‌گیرد؛ در نتیجه به خاطر دفع متابولیت‌های حیاتی و کمبود آن‌ها در بدن، ممکن است دهیدراسیون (کمبود آب)، بد شکلی‌های استخوانی و نقص در رشد کودکان اتفاق بیافتد.
در حال حاضر درمان‌هایی برای کاهش یا متوقف ساختن پیشرفت سندرم فانکونی وجود دارد اما افراد مبتلا، به طور کامل درمان نمی‌شوند.
سندرم فانکونی (FS) به دو صورت ارثی و اکتسابی است. این بیماری در اغلب موارد ارثی است، اما گاهی به دلیل مصرف برخی داروها و مواد شیمیایی و یا ابتلا به برخی بیماری‌ها، می‌تواند به صورت اکتسابی ایجاد شود.
این بیماری توسط یک متخصص اطفال به نام گوئیدو فانکونی (Guido Fanconi) در دهه ۱۹۳۰ تعریف شد و به همین دلیل سندرم فانکونی نام گرفت. البته اصطلاح فانکونی اولین بار برای تعریف نوع نادری از کم خونی، به نام کم خونی فانکونی، به کار برده شد. این کم خونی و سندرم فانکونی کلیه دو بیماری کاملا مجزا از هم هستند و ارتباطی با یکدیگر ندارند.
علائم سندرم فانکونی
علائم سندرم فانکونی ارثی از اوایل شیرخوارگی ممکن است مشاهده شود. این علائم شامل:
- تشنگی شدید
- ادرار زیاد
- استفراغ
- نقص رشد
- رشد آهسته
- سستی و ضعف
- نرمی استخوان یا راشیتیسم
- تون یا انقباض عضلانی پایین
- اختلالات قرنیه
- بیماری کلیه
علائم سندرم فانکونی اکتسابی:
- بیماری استخوان
- ضعف عضلانی
- کاهش غلظت فسفات خون یا هایپوفسفاتمی
- کاهش سطح پتاسیم خون یا هایپوکالمی
- دفع شدید پروتئین از ادرار یا همان هایپرآمینواسیدوری
علل سندرم فانکونی چیست
FS ارثی
سیستینوزیس شایع‌ترین علت سندرم فانکونی است. سیستینوزیس یک بیماری نادر ارثی است که در آن اسید آمینه سیستین در کل بدن تجمع پیدا می‌کند. این حالت منجر به تأخیر در رشد و یک سری اختلالات، از جمله بد شکلی استخوان می‌شود. شایع‌ترین و شدیدترین فرم سیستینوزیس در شیرخوارگان خصوصاً آن‌هایی که مبتلا به FS هستند، دیده می‌شود.
یک مطالعه مروری در سال ۲۰۱۶ تخمین زده است که ۱ در هر ۱۰۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰۰ تولد زنده، مبتلا به سیستینوزیس هستند.
سایر بیماری‌های متابولیک ارثی که می‌توانند با سندرم فانکونی همراه شوند شامل:
- سندرم لو (Lowe syndrome)
- بیماری ویلسون
- عدم تحمل فروکتوز ارثی
FS اکتسابی
علل سندرم فانکونی اکتسابی متفاوت است و شامل موارد زیر است:
- برخی از شیمی درمانی‌ها
- استفاده از داروهای ضد ویروسی
- استفاده از داروهای آنتی بیوتیک
عوارض جانبی سمی داروهای درمانی مختلف، شایع‌ترین علت FS اکتسابی است. معمولاً علائم بیماری قابل درمان یا قابل تغییر است.
البته گاهی علت FS اکتسابی ناشناخته باقی می‌ماند.
داروهای ضد سرطانی که با ابتلا به سندرم فانکونی ارتباط دارند شامل:
- ایفوسفامید
- سیسپلاتین و کربوپلاتین
- آزاسیتیدین
- مرکاپتوپورین
- سورامین (برای درمان بیماری های انگلی هم کاربرد دارد)
داروهای دیگری هم هستند که در برخی افراد، بسته به دوز دارو و شرایط مصرف آن، منجر به سندرم فانکونی می‌شوند. این داروها شامل:
- تتراسیکلین‌های تاریخ مصرف گذشته. محصولات حاصل از شکستن آنتی بیوتیک‌های تاریخ مصرف گذشته در خانوده تتراسیکلین‌ها (مثل انهیدروتتراسیکیلین و اپی تتراسیکلین) منجر به ایجاد علائم سندرم فانکونی تا چند روز می‌شود.
- آنتی بیوتیک‌های آمینوگلیکوزیدی. این دسته شامل جنتامایسین، توبرامایسین و آمیکاسین است. طبق نتایج به دست آمده از یک مطالعه مروری در سال ۲۰۱۳، تا ۲۵ درصد از افرادی که این آنتی بیوتیک‌ها را مصرف می‌کنند، علائم سندرم فانکونی را بروز می‌دهند.
- داروهای ضد تشنج. مانند والپروئیک اسید
- داروهای ضد ویروسی. این دسته شامل دیدانوزین (ddl)، سیدوفوویر و آدفوویر است.
- فوماریک اسید. این دارو برای درمان بیماری پوستی پسوریازیس استفاده می‌شود.
- رانیتیدین. این دارو برای درمان زخم معده کاربرد دارد.
- داروی Boui-ougi-tou. این یک داروی چینی برای درمان چاقی است.
وضعیت‌های دیگری که با سندرم فانکونی ارتباط دارند شامل موارد زیر است:
- سوء مصرف مزمن الکل
- استنشاق بوی چسب
- برخورد با فلزات سنگین و مواد شیمیایی شغلی
- کمبود ویتامین D
- پیوند کلیه
- بیماری مولتیپل میلوما
- بیماری آمیلوئیدوز
با وجود موارد ذکر شده، مکانسیم دقیق ایجاد کننده سندرم فانکونی هنوز به طور کامل شناخته نشده است.
تشخیص سندرم فانکونی
نوزادان و کودکان مبتلا به FS ارثی
علائم این بیماری اغلب در اوایل شیرخوارگی و کودکی بروز پیدا می‌کند. والدین ممکن است متوجه عطش شدید یا کاهش رشد در فرزند خود شوند. همچنین کودکان مبتلا به FS ممکن است راشیتیسم یا مشکلات کلیوی هم داشته باشند.
پزشک در این مواقع برای کودک درخواست آزمایش خون و ادرار می‌دهد تا موارد غیر معمول مانند سطح بالای گلوکز، فسفات یا آمینواسید را بررسی نماید و احتمالات دیگر برای تشخیص بیماری را رد کند. همچنین پزشک با معاینه قرنیه کودک با لامپ مخصوص، بیمار را از نظر ابتلا به سیستینوزیس چک می‌کند. علت این معاینه آن است که سیستینوزیس روی چشم اثر می‌گذارد.
FS اکتسابی
پزشک از فرد بالغ یا کودک، شرح حال می‌گیرد. این شرح حال شامل مصرف هر گونه دارو، ابتلا به هر بیماری در حال حاضر یا برخورد شغلی با مواد خطرناک است. در این حالت درخواست آزمایش خون و ادرار نیز داده می‌شود.
در سندرم فانکونی اکتسابی، ممکن است علائم چندان مشخص کننده بیماری نباشد و به همین جهت بیماری دیر تشخیص داده شود و در زمان تشخیص، استخوان‌ها و کلیه‌ها آسیب دیده باشند.
FS اکتسابی در هر سنی ممکن است رخ دهد.
تشخیص‌های غلط شایع
از آنجایی که سندرم فانکونی بیماری نادری است، پزشکان ممکن است شناخت کاملی از این بیماری نداشته باشند. FS می‌تواند همراه با برخی اختلالات ژنتیکی نادر دیگر دیده شود، مانند:
- سیستینوزیس
- بیماری ویلسون
- بیماری دنت (Dent disease)
- بیماری لو (Lowe disease)
علائم سندرم فانکونی ممکن است با بیماری‌های شناخته شده‌تری مثل دیابت نوع ۱ اشتباه گرفته شود. سایر بیماری‌هایی که علائم مشابهی دارند و ممکن است باعث عدم تشخیص سندرم فانکونی شوند شامل:
- بازماندن از رشد طبیعی را می‌توان به بیماری‌هایی چون سیستیک فیبروز، سوء تغذیه مزمن یا پرکاری تیروئید نسبت داد.
- اختلال عملکرد کلیه ممکن است در یک اختلال میتوکندریایی یا دیگر بیماری‌های نادر هم دیده شود.
درمان سندرم فانکونی
درمان FS به شدت، علت و همراهی آن با بیماری‌های دیگر بستگی دارد. FS تا به امروز به طور کامل درمان نشده است، اما علائم آن را می‌توان کنترل کرد و محدود نمود. هر چه تشخیص در مراحل اولیه تر صورت گیرد، نتایج بهتری در درمان به دست خواهد آمد.
در کودکان مبتلا به FS ارثی، اولین خط درمان، جایگزین کردن و جبران مواد ضروری است که به خاطر آسیب کلیه به شدت در بدن در حال افت پیدا کردن هستند. جایگزینی و جبران این مواد می‌تواند به صورت مصرف خوراکی یا تزریق آن‌ها باشد. این جایگزینی شامل مواد زیر است:
- الکترولیت‌ها
- بیکربنات
- پتاسیم
- ویتامین D
- فسفات
- آب (زمانی که کودک دچار دهیدراسیون شده باشد)
- سایر مواد معدنی و مغذی
رژیم غذایی پر کالری برای دستیابی به رشد مناسب پیشنهاد می‌شود. اگر استخوان‌های کودک بد شکل شده است، فیزیوتراپی و بررسی توسط متخصص ارتوپدی لازم است.
در صورتی که بیمار، اختلال ژنتیکی دیگری هم داشته باشد، درمان بیشتری نیاز خواهد بود. برای مثال، رژیم غذایی با مس کم، برای افرادی که همزمان با FS، بیماری ویلسون هم دارند، پیشنهاد می‌شود.
در افرادی که هم دچار سندرم فانکونی و هم مبتلا به سیستینوزیس هستند، در صورت نارسایی کلیه، با انجام پیوند کلیه می‌توان سندرم فانکونی را بهبود بخشید.
درمان سیستینوزیس
باید درمان سیستینوزس را تا جای ممکن زود شروع کرد. اگر سندرم فانکونی و سیستینوزیس درمان نشوند، کودک تا ۱۰ سالگی دچار نارسایی کلیوی خواهد شد.
سازمان غذا و داروی ایالات متحده دارویی تولید نموده‌اند که مقدار سیستین موجود در سلول‌ها را کاهش می‌دهد. داروی سیستامین با نام تجاری Cystagon یا Procysbi می‌تواند برای کودکان با دوز پایین تجویز شود و در نهایت به دوز مورد نظر و ایده آل بیمار برسد. مصرف این دارو، زمان پیوند کلیه را ۶ الی ۱۰ سال به تعویق می‌اندازد. با این حال، چون بیماری سیستینوزیس، یک بیماری سیستمیک است، می‌تواند ارگان‌های دیگری به جز کلیه را هم درگیر کند و مشکلاتی به همراه داشته باشد.
سایر درمان‌های سیستینوزس شامل:
- قطره چشمی سیستامین برای کاهش رسوب سیستین در قرنیه
- درمان هورمونی جایگزینی هورمون رشد
- پیوند کلیه
افراد مبتلا به سندرم فانکونی باید به صورت پیوسته، از نظر پیشرفت بیماری مورد ارزیابی قرار بگیرند. همچنین بیماران باید نسبت به برنامه درمانی خود مقید و پایبند باشند.
درمان سندرم فانکونی اکتسابی
زمانی که مصرف ماده ایجاد کننده سندرم فانکونی متوقف شود و یا دوز مصرف آن کاهش یابد، کلیه‌ها در طی زمان، بهبود می‌یابند. البته در برخی موارد آسیب کلیوی با وجود قطع مصرف آن ماده، همچنان باقی می‌ماند.
نتیجه گیری
امروزه درمان سندرم فانکونی به طور چشمگیری نسبت به سال‌های گذشته که طول عمر افراد مبتلا به سیستینوزیس و سندرم فانکونی بسیار کوتاه تر بود، بهبود یافته است. ساخت داروی سیستامین و انجام پیوند کلیه منجر به زندگی طبیعی و حتی طولانی بسیاری از افراد مبتلا به این بیماری‌ها شده است.
تکنولوژی جدید قادر به غربالگری نوزادان تازه متولد شده و شیرخوارگان از نظر سیستینوزیس و سندرم فانکونی است. این پیشرفت، باعث تشخیص زودهنگام و شروع درمان در مراحل ابتدایی می‌شود. با این وجود، تحقیقات پیوسته‌ای پیرامون یافتن درمان‌های جدید و بهتر مانند پیوند سلول‌های بنیادی در حال انجام است.
