دیابت نوع ۲ یک وضعیت مزمن است که مسیر سوخت و ساز قند (گلوکز) را در بدن تغییر می‌دهد. گلوکز مهم‌ترین سوخت برای سلول‌های بدن است. طیفی از عوامل متفاوت در بروز این بیماری دخیل‌اند، ولی معمولاً یا بدن به آثار انسولین مقاوم شده است، و یا این که قادر به تولید مقدار کافی از انسولین و حفظ سطح طبیعی آن در خون نیست. انسولین هورمونی است که انتقال گلوکز را به سلول‌ها تنظیم می‌کند. ما در دکتر مجازی به شما کمک خواهیم کرد تا با خیال آسوده‌تری به مدیریت دیابت بپردازید.
دیابت نوع ۲ تا پیش از این به عنوان دیابت با منشأ بزرگ‌سالی شناخته می‌شد، ولی هم‌اکنون گزارش‌های عدیده‌ای مبنی بر ابتلای کودکان به این بیماری منتشر شده، که احتمالاً از چاقی در دوران کودکی ناشی می‌گردد. هیچ‌گونه درمانی برای دیابت نوع ۲ در دست نیست؛ اما کاهش وزن، پیروی از رژیم غذایی مناسب و انجام دادن فعالیت‌های ورزشی میتواند در کنترل بیماری مؤثر باشد. در صورتی که حتی ترکیب رژیم غذایی و ورزش نیز نتواند به کنترل صحیح قند خون کمک کند؛ درمان‌های دارویی، مانند تزریق انسولین، در دستور کار قرار خواهد گرفت.
علائم و نشانه‌ها
علائم و نشانه‌های دیابت نوع ۲ معمولاً به آهستگی بروز می‌یابند. حتی ممکن است بیمار تا سال‌ها به دیابت نوع ۲ مبتلا بوده، ولی از آن آگاهی نداشته باشد. اصلی‌ترین علائم بیماری عبارتست از:
- تشنگی زیاد
- تکرر در دفع ادرار
- گرسنگی زیاد
- کاهش وزن بدون دلیل
- خستگی شدید
- تاری دید
- زخم‌هایی که دیر بهبود می‌یابند
- عفونت‌های مکرر
- تیره‌شدگی پوست، به ویژه در ناحیۀ زیربغل و گردن
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت مشاهدۀ علائم به پزشک مراجعه کنید.
علل بیماری
دیابت نوع ۲ در پی کاهش حساسیت بدن به انسولین و یا عدم تولید مقدار کافی از این هورمون توسط لوزالمعده، بروز می‌یابد. علت این امر مشخص نیست، ولی گفته میشود عوامل وراثتی و محیطی، مانند اضافه وزن و عدم تحرک کافی، میتواند موجب تسریع فرآیندهای منجرشونده به دیابت نوع ۲ گردد.
انسولین چگونه اثر خود را اعمال می‌کند؟
انسولین هورمونی است که از لوزالمعده یا پانکراس ترشح میشود. لوزالمعده غدۀ بسیار فعالی است که در پشت و زیر معده قرار دارد.
- لوزالمعده انسولین را به جریان خون آزاد می‌کند.
- انسولین همراه با خون در بدن به گردش درآمده و باعث میشود گلوکز به سلول‌ها وارد شود.
- انسولین مقدار قند موجود در خون را کاهش می‌دهد.
- با کاهش سطح قند خون، میزان ترشح انسولین از لوزالمعده نیز کم‌تر میشود.
نقش گلوکز در بدن
گلوکز نوعی قند ساده است که انرژی مورد نیاز سلول‌های بافت عضلانی و سایر بافت‌های بدن را تأمین می‌کند.
- گلوکز از دو منبع متفاوت تأمین میشود: غذا و کبد.
- پس از ورود به جریان خون، گلوکز به کمک هورمون انسولین به درون سلول‌ها راه پیدا می‌کند.
- کبد اندامی است که گلوکز را ذخیره کرده، و حتی میتواند گلوکز جدید بسازد.
- زمانی که سطح گلوکز خون بنا به دلایلی مانند گرسنگی طولانی‌مدت، کاهش می‌یابد؛ کبد ذخایر گلیکوژن خود را به گلوکز تبدیل کرده و با آزادسازی این گلوکز به جریان خون، قند خون را در سطح مطلوبی حفظ می‌کند.
مراحلی که در بالا ذکر گردید، در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ مختل میشود. گلوکز به جای این که وارد سلول‌ها شود، در خون انباشه می‌گردد. با افزایش قند خون، سلول‌های تولیدکنندۀ انسولین در لوزالمعده انسولین بیش‌تری آزاد می‌کنند؛ ولی در نهایت این سلول‌ها کارایی خود را از دست داده، و دیگر نمی‌توانند نیاز بدن به انسولین را تأمین کنند. در دیابت نوع یک، که شیوع بسیار کم‌تری نسبت به نوع دوم دارد، سلول‌های دستگاه ایمنی به اشتباه به سلول‌های بتا (سلول‌های مولد انسولین) حمله می‌کنند، و تخریب این سلول‌ها باعث کاهش سطح انسولین خون میشود.
عوامل خطر
عوامل زیر میتواند خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را افزایش دهد:
- وزن. اضافه وزن یکی از عوامل خطر اصلی برای ابتلا به دیابت نوع ۲ محسوب میشود. باید توجه داشت که اضافه وزن، شرط اصلی برای ابتلا به این بیماری نیست.
- توزیع چربی. اساساً توزیع چربی در ناحیۀ دور شکم، نسبت به مناطقی مانند لگن و ران، فرد را در معرض خطر بیش‌تری برای ابتلا به دیابت نوع ۲ قرار می‌دهد. اندازۀ دور شکم بیشتر از ۴۰ اینچ (۱۰۱.۶ سانتی‌متر) برای مردان، و بیشتر از ۳۵ اینچ (۸۸.۹ سانتی‌متر) برای زنان، با خطر افزایش یافته برای ابتلا به بیماری در ارتباط است.
- عدم فعالیت. فعالیت کم‌تر معادل با خطر ابتلای بیشتر است. فعالیت مناسب با جلوگیری از بروز اضافه وزن، باعث مصرف شدن گلوکز دریافتی به عنوان منبع انرژی شده و حساسیت بدن را نسبت به انسولین بالاتر می‌برد.
- سابقۀ خانوادگی. ابتلای والدین و یا برادر و خواهران باعث افزایش خطر بروز دیابت نوع ۲ میشود.
- نژاد. خطر ابتلا به بیماری بین جمعیت‌های خاصی، نسبت به سفیدپوستان، بالاتر است. سیاه‌پوستان، اسپانیایی‌زبانان، بومیان آمریکا و جوامع آسیایی – آمریکایی، جزو نژادهایی هستند که در معرض خطر بیش‌تری برای بروز دیابت نوع ۲ قرار دارند. علت آن مشخص نیست.
- سن. با افزایش سن، خطر ابتلا به بیماری نیز بالاتر می‌رود، خصوصاً در سنین بالاتر از ۴۵ سال، که افراد آسیب‌پذیرتر می‌شوند. به نظر می‌رسد علت آن، کاهش تمایل افراد میان‌سال و پیر برای انجام ورزش، از بین رفتن تودۀ عضلانی و افزایش وزن باشد. اما سن عامل قطعی نیست، چرا که شیوع دیابت نوع ۲ بین کودکان، نوجوانان و جوانان نیز در حال افزایش است.
- پیش‌دیابت. پیش‌دیابت وضعیتی است که در آن سطح قند خون افزایش می‌یابد، ولی به اندازه‌ای نیست که بتوان آن را دیابت به حساب آورد. در صورت عدم درمان، پیش‌دیابت میتواند به دیابت نوع ۲ منجر شود.
- دیابت بارداری. ابتلای زنان به دیابت در دوران بارداری، خطر بروز دیابت نوع ۲ را افزایش می‌دهد. وزن بالای نوزاد (بیشتر از ۴ کیلوگرم) در هنگام تولد نیز عامل خطر دیگری برای مادر به شمار می‌رود.
- سندرم تخم‌دان پلی‌کیستیک. PCOS یا سندرم تخم‌دان پلی‌کیستیک، اختلالی است که با بروز بی‌نظمی در عادت ماهانه، افزایش رشد موی بدن و چاقی، در خانم‌ها تشخیص داده میشود. PCOS ارتباط مستقیمی با بروز دیابت نوع ۲ دارد.
- تیره‌شدگی پوست، به ویژه در ناحیۀ زیربغل و گردن. این وضعیت نشان‌دهندۀ مقاومت به انسولین است.
آسیب‌های ثانویه به دیابت نوع ۲
دیابت نوع ۲ اغلب نادیده گرفته میشود؛ چرا که در مراحل آغازین با هیچ‌گونه علامت ویژه‌ای همراه نیست. با این حال، پیشرفت بیماری میتواند به شکل نامطلوبی اندام‌های اصلی، مانند قلب، رگ‌های خونی، اعصاب، چشم‌ها و کلیه‌ها را متأثر سازد. کنترل منظم سطح قند خون از پیشرفت بیماری و بروز آسیب ثانویه جلوگیری می‌کند.
هرچند آسیب‌های ثانویه به بیماری، سیر پیشرفت کندی دارند؛ ولی در نهایت می‌توانند فرد را از انجام کارهای روزمره ناتوان ساخته، و در مواردی حتی کشنده باشند. اصلی‌ترین موارد آسیب ثانویه به دیابت نوع ۲ عبارتند از:
- بیماری قلبی و عروقی. دیابت به میزان زیادی خطر ابتلا به بیماری قلبی، سکتۀ مغزی، پرفشاری خون و آترواسکلروز (گرفتگی رگ‌های خونی) را افزایش می‌دهد.
- آسیب به اعصاب (نوروپاتی). مقادیر اضافی قند خون باعث ایجاد طیفی از علائم عصبی مانند سوزن‌سوزن شدن، بی‌حسی، سوزش و درد در انگشتان دست و پا میشود. این علائم محدود به انگشت‌ها باقی نمانده و به سمت بالا پیشروی می‌کنند. به مرور زمان، حس لامسه در اندام‌های درگیر کاملاً از بین می‌رود.
آسیب به اعصاب دستگاه گوارش ممکن است باعث بروز تهوع، استفراغ، اسهال و یا یبوست شود. اختلال در نعوظ میتواند برای مردان مشکل‌آفرین باشد. - آسیب کلیوی. گاهی اوقات دیابت به کلیه‌ها پیشرفت کرده و موجب نارسایی کلیوی و یا نارسایی مزمن و برگشت‌ناپذیر کلیه شود. این وضعیت ممکن است بیمار را نیازمند به انجام دیالیز و یا دریافت پیوند کلیه سازد.
- آسیب چشمی. دیابت خطر ابتلا به بیماری‌های جدی چشم، مانند گلوکوم (آب‌سیاه) و کاتاراکت (آب‌مروارید)، را افزایش داده، و میتواند با وارد کردن آسیب به رگ‌های خونی شبکیه، باعث نابینایی گردد.
- بهبود آهستۀ زخم. بریدگی‌ها و تاول‌های ساده در بیماران مبتلا به دیابت، در صورت عدم درمان مناسب، به عفونت‌های جدی منجر می‌گردد که به خوبی نیز بهبود نمی‌یابد. در بعضی از موارد، آسیب شدید به پا و انگشتان، نیازمند قطع عضو خواهد بود.
- کاهش شنوایی. اختلالات شنوایی در بیماران مبتلا به دیابت شایع‌تر است.
- عفونت‌های پوستی. دیابت موجب افزایش آسیب‌پذیری در برابر عفونت‌های باکتریایی و قارچی پوست می‌گردد.
- آپنه خواب. آپنه خواب انسدادی در مبتلایان به دیابت نوع ۲ شایع است. چاقی ممکن است یک عامل خطر برای بروز آپنه خواب و دیابت باشد. درمان آپنه خواب میتواند به کاهش فشار خون کمک کرده و باعث احساس آرامش گردد، ولی مشخص نیست آیا درمان این وضعیت به کنترل قند خون نیز کمک می‌کند یا خیر.
- بیماری آلزایمر. به نظر می‌رسد دیابت نوع ۲ خطر ابتلا به بیماری آلزایمر را افزایش می‌دهد. هرچقدر کنترل قند خون با اهمال انجام شود، خطر بروز بیماری آلزایمر نیز بالاتر می‌رود.
پیشگیری
سبک زندگی سالم به پیشگیری از دیابت نوع ۲ کمک می‌کند. این قضیه حتی برای افرادی که بستگان درجه یک‌شان به دیابت ابتلا دارند، صادق است. در صورتی که بیماری دیابت برای شما تشخیص داده شده است، داشتن سبک زندگی سالم میتواند در جلوگیری از آسیب‌های ثانویه به این بیماری، مؤثر باشد. تغییر سبک زندگی و حرکت به سوی زندگی سالم برای افراد مبتلا به پیش‌دیابت نیز بسیار سودمند است، چرا که خطر پیشرفت این وضعیت را به دیابت کاهش می‌دهد.
سبک زندگی سالم از چندین بند اساسی تشکیل میشود:
- مصرف غذاهای سالم. غذاهای با چربی و کالری کم‌تر و فیبر بیشتر را در دستور کار قرار دهید. سعی کنید به میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل، بیشتر از قبل توجه داشته باشید.
- از جای‌تان برخیزید. سعی کنید هر روز ۳۰ الی ۶۰ دقیقه زمان مفید را به فعالیت‌های فیزیکی با شدت متوسط اختصاص دهید. اگر یک ساعت زمان زیادی به نظر می‌رسد، می‌توانید به جای آن، ۱۵ تا ۳۰ دقیقه به انجام ورزش‌های هوازی شدید بپردازید. پیاده‌روی‌های سریع و کوتاه انجام دهید. دوچرخه‌سواری کنید. به استخر بروید. اگر نمی‌توانید زمان زیادی را به صورت مداوم به ورزش اختصاص دهید، کل زمان فعالیت خود را به چندین بخش تقسیم کرده و در بازه‌های زمانی مختلف از شبانه‌روز بگنجانید.
- کاهش وزن. برای افرادی که اضافه وزن دارند، کاهش ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن میتواند خطر ابتلا به دیابت را کاهش دهد. برای این که وزن‌تان را در بازۀ امنی حفظ نمایید، باید تغییرات دائمی در سبک تغذیه و فعالیت‌تان ایجاد کنید. برای این که از دست‌یابی به این هدف دلسرد نشوید، همیشه سعی کنید با فکر کردن به نتایج مطلوب کاهش وزن، به خودتان انرژی مثبت بدهید. کاهش وزن چه آثار مطلوبی دارد؟ دوری از بیماری قلبی، افزایش سطح انرژی و میزان اعتماد به نفس.
- پرهیز از یک‌جانشینی طولانی‌مدت. نشستن به مدت طولانی در یک جا، خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را افزایش می‌دهد. هر چقدر هم مجبور باشید پشت میز بنشینید، سعی کنید هر نیم ساعت یک بار از جای‌تان بلند شده و به مدت چند دقیقه راه بروید.
گاهی اوقات داروها را نیز باید در برنامۀ خود بگنجانید. متفورمین (گلوکوفاژ، گلومتزا و …) نوعی قرص است که خطر بروز دیابت نوع ۲ را کاهش می‌دهد. فراموش نکنید که مصرف دارو نمی‌تواند جایگزین تغذیۀ مناسب و فعالیت روزانه گردد.
تشخیص
دیابت نوع ۲ اغلب از طریق چندین نوع آزمایش تشخیص داده میشود.
- آزمایش هموگلوبین A1c. این آزمایش میزان گلوکز خون را در دو تا سه ماه گذشته نشان می‌دهد. سطح طبیعی هموگلوبین A1c یا هموگلوبین گلیکاته (هموگلوبینی که گلوکز به آن متصل شده است) کم‌تر ۵.۷ درصد محسوب میشود. نتیجۀ آزمایش بین ۵.۷ تا ۶.۴ درصد، نشان‌دهندۀ پیش‌دیابت است. سطح بالاتر از ۶.۵ درصد برای هموگلوبین A1c در دو آزمایش مجزا (برای کسب اطمینان) نشانگر ابتلا به دیابت است.
در صورت عدم دسترسی به آزمایش A1c و یا ابتلا به وضعیت‌های ژنتیکی خاصی – مانند نوع نادری از هموگلوبین – که باعث غیرقابل اعتماد شدن نتیجۀ آزمایش می‌گردد؛ آزمایش‌های زیر را می‌توان در دستور کار قرار داد:
- آزمایش قند خون تصادفی. مقدار قند خون را با واحدهای میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (mg/dL) یا میلی‌مول بر لیتر (mmol/L) نشان می‌دهد. در این آزمایش، ناشتا بودن یا نبودن بیمار اهمیتی ندارد. نمونه‌ای که مقدار قند آن بیشتر از ۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۱۱.۱ میلی‌مول بر لیتر) اعلام شود، نشان‌دهندۀ ابتلا به دیابت خواهد بود. نتیجۀ این آزمایش هنگامی برای تشخیص قطعی دیابت به کار می‌رود که فرد مراجعه‌کننده علائم بیماری – مانند تکرر در دفع ادرار و تشنگی بیش از حد – را نیز بروز دهد.
- آزمایش قند خون ناشتا. نمونۀ خون با ۸ تا ۱۰ ساعت فاصله از آخرین وعدۀ غذایی دریافت میشود. مقادیر زیر ۱۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۵.۶ میلی‌مول بر لیتر) طبیعی قلمداد می‌گردد. مقادیر بین ۱۰۰ تا ۱۲۵ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۵.۶ تا ۶.۹ میلی‌مول بر لیتر) نشان‌دهندۀ پیش‌دیابت است. قند خون ناشتای بالاتر از ۱۲۶ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۷ میلی‌مول بر لیتر) در دو آزمایش مجزا، به عنوان دیابت تلقی می‌گردد. این آزمایش برای تشخیص دیابت نیازی به بارز بودن علائم بیماری ندارد.
- آزمایش تحمل به گلوکز از راه دهان. این آزمایش معمولاً کاربرد چندانی، به غیر از دوران بارداری، ندارد. فرد مراجعه‌کننده به صورت ناشتا (از شب قبل) مراجعه کرده و در مطب یک محلول قنددار در اختیار وی قرار داده میشود که باید تمام آن را بنوشد (چرا که دارای مقدار خاصی از گلوکز است؛ معمولاً ۷۵ گرم). در ادامه، قند خون تا دو ساعت آینده، به صورت دوره‌ای چک میشود. قند خون ۱۴۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۷.۸ میلی‌مول بر لیتر) طبیعی است. مقادیر بین ۱۴۰ تا ۱۹۹ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۷.۸ تا ۱۱ میلی‌مول بر لیتر) نشان‌دهندۀ پیش‌دیابت خواهد بود. در صورتی که مقدار قند خون، دو ساعت بعد از نوشیدن محلول، بالاتر از ۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۱۱.۱ میلی‌مول بر لیتر) اعلام گردد، فرد مبتلا به دیابت تشخیص داده میشود.
انجمن دیابت آمریکا توصیه می‌کند افراد بالای ۴۵ سال که اضافه وزن هم دارند، به صورت دوره‌ای غربالگری شوند. اگر نتایج آزمایش طبیعی اعلام شود، توصیه بر این است که آزمایش‌های تشخیصی هر سه سال یک‌بار تکرار گردد. مرزی بودن نتایج آزمایش – مانند پیش‌دیابت – نیاز به هماهنگی‌های دقیق‌تری برای مراجعۀ بعدی خواهد داشت.
غربالگری هم‌چنین برای آن‌دسته افراد زیر ۴۵ سال و دارای اضافه وزن، که در معرض خطر افزایش یافتۀ بیماری قلبی یا دیابت قرار گرفته‌اند، توصیه می‌شوند. عواملی مانند کم‌تحرکی، سابقۀ خانوادگی ابتلا به دیابت نوع ۲ در بستگان درجۀ یک، سابقۀ ابتلا به دیابت بارداری و یا فشار خون بالای ۹۰/۱۴۰ میلی‌متر جیوه، خطر بروز دیابت را افزایش می‌دهند.
اقدامات پس از تشخیص
سطح سرمی هموگلوبین A1c باید دو تا چهار بار در هر سال اندازه‌گیری شود. پزشک معالج بیمار را در مورد سطح هدف هموگلوبین A1c راهنمایی خواهد کرد، چرا که هدف‌گذاری جهت کاهش سطح هموگلوبین A1c برای هر گروه از بیماران، متفاوت خواهد بود. انجمن دیابت آمریکا توصیه می‌کند مقدار هموگلوبین A1c برای بیشتر بیماران، ۷ درصد و کم‌تر از آن تنظیم گردد.
افزایش مقدار هموگلوبین پس از تشخیص بیماری و آغاز درمان، یک علامت هشدار است که نشان می‌دهد باید در رژیم دارویی، برنامۀ غذایی و سطح فعالیت بیمار تجدید نظر شود.
در کنار آزمایش هموگلوبین A1c، پزشک معالج باید فشار خون بیمار را مرتباً اندازه‌گیری کرده و به صورت دوره‌ای از وی نمونۀ خون و ادرار دریافت کند تا امکان اندازه‌گیری مقدار کلسترول و ارزیابی عملکرد غدۀ تیروئید، کبد و کلیه فراهم گردد. معاینۀ دوره‌ای چشم و پاها نیز اهمیت دارد.
درمان
به منظور کنترل موفقیت‌آمیز دیابت نوع ۲، چندین قدم باید در نظر گرفته شود:
- کاهش وزن
- تغذیۀ سالم
- ورزش منظم
- دریافت درمان‌های دارویی و یا هورمون انسولین
- کنترل قند خون
هر یک از این گام‌ها به بیمار کمک می‌کند تا بتواند سطح قند سرمی خود را در محدودۀ طبیعی حفظ کرده، و از پیشرفت بیماری‌اش جلوگیری نماید.
کاهش وزن
کاهش وزن به پایین بردن مقدار قند خون کمک می‌کند. کم کردن ۵ تا ۱۰ درصد وزن بدن میتواند تغییر مطلوبی را ایجاد کند؛ هر چند توصیه بر این است که بیمار ۷ درصد وزن خود را کم کرده و در همان حالت نگه دارد. برای مثال، بیماری که ۸۲ کیلوگرم وزن دارد، برای این که بتواند قند خونش را کنترل کند، باید تقریباً ۵.۹ کیلوگرم از وزنش را کم کند.
تقسیم وعده‌های غذایی و مصرف غذاهای سالم، آسان‌ترین راه برای کاهش وزن است.
تغذیۀ سالم
برخلاف باور عموم، هیچ‌گونه رژیم غذایی ویژه‌ای برای دیابت وجود ندارد. با این حال، رژیم غذایی فرد مبتلا به دیابت باید مطابق با اصول زیر تنظیم گردد:
- کاهش مقدار کالری دریافتی
- اختصاص دادن سهم کم‌تری به کربوهیدرات‌های تصفیه شده، به خصوص شیرینی‌جات
- اختصاص دادن سهم کم‌تری به غذاهای حاوی چربی‌های اشباع
- گنجانیدن سبزیجات و میوۀ بیشتر
- گنجانیدن غذاهای حاوی فیبر بیشتر
مشاور تغذیه میتواند در تنظیم رژیم غذایی متناسب با هدف‌گذاری درمانی، علاقه‌مندی‌های تغذیه‌ای و سبک زندگی به شما کمک کند. مشاور تغذیه قادر است به شما آموزش دهد که چگونه مقدار دریافت کربوهیدرات را در برنامۀ غذایی‌‌تان کنترل کنید. شما هم‌چنین یاد خواهید گرفت که چگونه و در چه زمان‌هایی و به چه میزان باید کربوهیدرات مصرف کنید تا بتواند مقدار قند خونش را در سطح مطلوبی حفظ نمایید.
فعالیت جسمانی
امروزه انجام ورزش‌های هوازی به همه توصیه میشود. بیماران مبتلا به دیابت نوع نیز از این قاعده مستثنی نیستند. پیش از آغاز هرگونه فعالیت ورزشی باید با پزشک معالج مشورت شود. بهتر است به انجام ورزش‌هایی بپردازید که خودتان هم آن‌ها را دوست دارید. ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی، شنا و دوچرخه‌سواری گزینه‌های مناسبی به نظر می‌رسند، چرا که می‌توان این ورزش‌ها را به راحتی وارد برنامۀ روزانه کرد.
سعی کنید حداقل ۳۰ تا ۶۰ دقیقه از روز را به انجام ورزش‌های هوازی با شدت متوسط (و یا ۱۵ تا ۳۰ دقیقه با شدت زیاد) اختصاص دهید. ترکیب انواع فعالیت‌های ورزشی با یک‌دیگر – ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی و رقص در اکثر روزها، به همراه تمرینات مقاومتی مانند وزنه‌برداری یا یوگا برای دو بار در هفته – اثربخشی بیش‌تری نسبت به انجام تنها یک نوع حرکت ورزشی خواهد داشت.
به یاد داشته باشید که فعالیت جسمانی مقدار قند خون را پایین می‌آورد. قند خون‌تان را قبل از انجام ورزش اندازه‌گیری کنید. در صورتی که دارویی مصرف می‌کنید که با هدف کاهش مقدار قند خون برای‌تان تجویز شده است، بهتر است پیش از انجام تمرینات ورزشی مقداری تنقلات شیرین مصرف کنید تا قند خون‌تان در حین ورزش افت نکند. بهتر است به این نکته هم توجه داشته باشید که در کنار انجام ورزش، باید از تعداد ساعاتی که به انجام فعالیت‌های غیرفعال، مانند تماشای تلویزیون، اختصاص می‌دهید نیز بکاهید. سعی کنید به ازای هر نیم ساعت نشستن، چند دقیقه قدم بزنید.
کنترل مقدار قند خون
بسته به برنامۀ درمانی، ممکن است نیاز باشد تا گاه و بی‌گاه مقدار قند خون‌تان را اندازه بگیرید. در صورتی که دریافت‌کنندۀ انسولین هستید، باید هر روز چندین بار قند خون‌تان را اندازه بگیرید. در این مورد با پزشک خود مشورت کنید و ببینید که او چند بار اندازه‌گیری در روز را پیشنهاد می‌کند. کنترل دقیق مقدار قند خون، تنها راهی است که میتواند به شما اطمینان بدهد در بازۀ امن قرار دارید.
داروهای رایج برای درمان دیابت و انسولین‌درمانی
گروهی از بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ می‌توانند تنها با اصلاح رژیم غذایی و انجام ورزش، قند خون‌شان را تنظیم کنند. ولی گروه دیگر از بیماران به درمان دارویی و هم‌چنین انسولین‌درمانی نیاز خواهند داشت. این که چه نوع دارویی برای شما مناسب است به عوامل زیادی مانند مقدار قند خون و بیماری‌های دیگرتان بستگی دارد. ممکن است پزشک معالج شما چندین گروه از درمان‌های دارویی را به صورت هم‌زمان برای‌تان تجویز کند تا بهتر بتوانید قند خون‌تان را کنترل کنید.
رایج‌ترین درمان‌های دارویی برای دیابت نوع ۲ عبارتند از:
- متفورمین (گلوکوفاژ، گلومتزا و اسامی دیگر). اساساً متفورمین اولین خط درمانی در کنترل دیابت محسوب میشود. متفورمین از طریق کاهش دادن تولید گلوکز در کبد و افزایش حساسیت بدن نسبت به انسولین، تأثیر خود را اعمال می‌کند. تهوع و اسهال دو مورد از عوارض جانبی متفورمین می‌توانند باشند. عوارض جانبی اغلب پس از عادت کردن به دارو و یا دریافت دارو همراه با وعدۀ غذایی، خود به خود رفع می‌شوند. اگر دریافت متفورمین در کنار اصلاح برنامۀ غذایی و ورزشی، برای کنترل قند خون شما کافی نباشد، در آن صورت نیاز خواهد بود درمان‌های دارویی خوراکی و تزریقی دیگری دریافت کنید.
- سولفونیل‌اوره‌ها. این گروه از داروها باعث می‌شوند انسولین بیش‌تری از لوزالمعده آزاد شود. مهم‌ترین اعضای این خانواده سه داروی گلی‌بورید (دیابتا، گلی‌ناز)، گلیپیزید (گلوکوترول) و گلیمپیرید (آماریل) هستند. عوارض جانبی احتمالی سولفونیل‌اوره‌ها شامل افت ناخواستۀ قند خون و افزایش وزن است.
- مگلیتینیدها. این داروها – مانند رپاگلینید (پراندین) و ناتگلینید (استارلیکس) – لوزالمعده را به ترشح مقادیر بیشتر انسولین تحریک می‌کنند و از این جهت به سولفونیل‌اوره‌ها شباهت دارند. با این حال، مگلتینیدها نسبت به خانوادۀ قبلی، اثربخشی سریع‌تری دارند و اثر درمانی آن‌ها نیز مدت زمان کم‌تری نسبت به سولفونیل‌اوره‌ها دوام می‌آورد. عوارض جانبی مگلتینیدها شبیه به سولفونیل‌اوره‌هاست.
- تیازولیدین‌دیون‌ها. داروهایی مانند روزیگلیتازون (آواندیا) و پیوگلیتازون (آکتوس) با ساز و کاری شبیه به متفورمین، حساسیت سلول‌ها را به انسولین افزایش می‌دهند. مصرف این داروها با افزایش وزن، و عوارض جانبی جدی‌تری مانند افزایش خطر نارسایی قلبی و کم‌خونی، ارتباط دارد. تیازولیدین‌دیون‌ها به دلیل عوارض جانبی احتمالی‌شان، معمولاً جزو خط اول درمان دیابت نوع ۲ به حساب نمی‌آیند.
- مهارکننده‌های دی‌پپتیدیل پپتیداز – ۴. سیتاگلیپتین (ژانوویا)، ساکساگلیپتین (اونگلیزا) و لیناگلیپتین (ترادجنتا) گروهی از داروها هستند که مهارکننده‌های DPP-4 نام گرفته‌اند. این داروها به کاهش قند خون کمک می‌کنند، اما اثربخشی بسیار محدودی دارند. مهارکننده‌های DPP-4 باعث افزایش وزن نمی‌شوند، ولی ممکن است با دردهای مفصلی و خطر افزایش یافتۀ پانکراتیت (التهاب لوزالمعده) در ارتباط باشند.
- آگونیست‌های گیرندۀ GLP-1. این داروها به صورت تزریقی دریافت شده، و با طولانی‌تر ساختن زمان هضم غذا به کاهش قند خون کمک می‌کنند. محرک‌های گیرندۀ پپتید شبه گلوکاگون – ۱ در مواردی کاربرد دارند که قصد کاهش وزن داشته باشیم. تهوع و خطر بروز پانکراتیت از جمله عوارض جانبی این داروها است. اگزناتید (بایدورئون)، لیراگلوتید (ویکتوزا) و سماگلوتید (اوزمپیک) همگی آگونیست گیرندۀ GLP-1 هستند. نتایج پژوهش‌های جدید نشان داده است که لیراگلوتید و سماگلوتید خطر سکته‌های قلبی و مغزی را در بیماران در معرض خطر این حوادث، کاهش می‌دهد.
- مهارکننده‌های SGLT2. این داروها از بازجذب گلوکز در کلیه جلوگیری می‌کنند. بنابراین، گلوکز به جای بازجذب شدن به ادرار دفع میشود. نمونه‌های متداول عبارتند از: کاناگلیفلیزون (اینووکانا)، داپاگلیفلیزون (فارکسیگا) و امپاگلیفلیزون (ژاردیانس). داروهایی که در این دسته قرار می‌گیرند خطر بروز سکتۀ قلبی و مغزی را در بیماران آسیب‌پذیر کاهش می‌دهند. عوارضی مانند عفونت‌های قارچی واژن، عفونت مجاری ادراری، افت فشار خون و خطر افزایش یافتۀ کتواسیدوز دیابتی، ممکن است در پی مصرف این داروها بروز یابد. در بین مهارکننده‌های SGLT2، کاناگلیفلیزون خطر قطع پای ناشی از دیابت را احتمالاً افزایش می‌دهد.
- انسولین. گروهی از بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ برای درمان به انسولین نیاز خواهند داشت. در گذشته، انسولین به عنوان خط آخر درمان به کار گرفته می‌شد، ولی امروزه به دلیل فواید آن، توصیه میشود انسولین زودتر تجویز گردد. هیپوگلیسمی یا قند خون پایین، یکی از مهم‌ترین عوارض جانبی انسولین است.
انسولین در برابر اسید معده ناپایدار است، بنابراین به صورت تزریقی دریافت میشود. مطابق با وضعیتی که دارید، ممکن است پزشک‌تان انواع مختلفی از انسولین‌های تزریقی برای شما تجویز کند تا در طول روز و شب از آن‌ها استفاده کنید. در اکثر مواقع، توصیه میشود بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲، دورۀ انسولین‌درمانی خود را به صورت یک نوبت تزریق شبانۀ گلارژین (لانتوس) یا دتمیر (لِوِمیر) آغاز کنند. گلارژین و دتمیر جزو انسولین‌های طولانی‌اثر هستند.
در مورد مزایا و معایب هر یک از گروه‌های دارویی با پزشک خود مشورت کنید. شما می‌توانید به کمک پزشک‌تان با درنظرگیری هزینۀ درمان و جوانب گوناگون از سلامت خود، بهترین درمان را برگزینید.
در کنار درمان‌های دارویی دیابت، ممکن است پزشک‌تان مصرف آسپیرین در دوزهای کم را نیز توصیه کند. داروهای کاهندۀ فشار و کلسترول خون نیز از جمله درمان‌های مکملی هستند که می‌توانند در جلوگیری از بروز بیماری‌های قلبی و عروقی کارآمد باشند.
جراحی چاقی
اگر به دیابت نوع ۲ ابتلا دارید و BMI یا شاخص تودۀ بدنی‌تان بالاتر از ۳۵ است، ممکن است جراحی چاقی یا باریاتریک به عنوان درمان برای‌تان در نظر گرفته شود. معمولاً بیمارانی که این جراحی را انجام می‌دهند، بهبود بسیار واضحی را در میزان قند خون‌شان تجربه می‌کنند. البته، نوع جراحی نیز اهمیت دارد. جراحی‌هایی که بخشی از رودۀ باریک را بای‌پس می‌کنند (از مسیر اصلی دستگاه گوارش خارج می‌کنند) عموماً اثربخشی بیش‌تری نسبت به سایر انواع جراحی‌ها دارند.
هزینۀ بالا و خطرات همراه با جراحی، مانند خطر جزئی مرگ در حین جراحی، باعث میشود این گزینۀ درمانی برای همه پیشنهاد نگردد. علاوه بر معایب خود جراحی، بیمارانی که جراحی چاقی انجام می‌دهند باید تغییرات گسترده‌ای در سبک زندگی خود ایجاد کنند. عوارض بلندمدت ناشی از جراحی شامل کمبود مواد مغذی و پوکی استخوان است.
بارداری
زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ در حین بارداری باید درمان‌شان را تغییر دهند. بسیاری از زنان دیابتی در طی بارداری به انسولین نیاز پیدا خواهند کرد. داروهای کاهندۀ کلسترول خون، آسپیرین و تعدادی از داروهای کاهندۀ فشار خون را نباید در دوران بارداری استفاده کرد.
در صورتی که به رتینوپاتی دیابتی مبتلا شده‌اید، این وضعیت در طی بارداری میتواند بدتر شود. به همین دلیل، توصیه میشود در سه ماهۀ اول بارداری و یک سال پس از وضع حمل به چشم‌پزشک مراجعه کنید.
اورژانس‌های دیابت
به دلیل آن که عوامل بسیار زیادی در تنظیم مقدار قند خون دخالت می‌کنند، گاهی اوقات مشکلاتی در حین درمان به وجود می‌آید که باید فوراً به آن‌ها رسیدگی شود:
هیپرگلیسمی یا قند خون بالا. عوامل عدیده‌ای می‌توانند موجب بالاتر رفتن قند خون شوند؛ مانند غذا خوردن زیاد، ابتلا به بیماری و یا عدم دریافت مقدار کافی از داروها. نشانه‌ها و علائم قند خون بالا را به خاطر سپرده و کنترل کنید:
- تکرر در دفع ادرار
- تشنگی زیاد
- خشکی دهان
- تاری دید
- خستگی شدید
- تهوع
در صورت نیاز قند خون‌تان را اندازه بگیرید.
سندرم غیرکتوتیک هیپراسمولار هیپرگلیسمیک (HHNS). این وضعیت خطرناک هنگامی بروز می‌یابد که مقدار قند خون بالاتر از ۶۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (۳۳.۳ میلی‌مول بر لیتر) برود. در چنین حالتی، ممکن است دستگاهی که برای اندازه‌گیری قند خون‌تان استفاده می‌کنید درست کار نکند و یا فقط اعلام کند که قند خون‌تان بالا است. HHNS باعث خشکی دهان، تشنگی بسیار شدید، خواب‌آلودگی، گیجی، تیرگی ادرار و تشنج می‌گردد. HHNS در پی افزایش خطرناک قند خون بروز می‌یابد، به طوری که مقدار زیاد قند خون را غلیظ‌تر می‌کند. در این حالت، انگار نوعی شربت غلیظ در رگ‌های بیمار جریان دارد. HHNS اغلب در سالمندان مبتلا به دیابت نوع ۲ و در پی ابتلا به بیماری یا عفونت دیده میشود. در صورت مشاهدۀ علائم هشداردهنده بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید.
افزایش مقدار کتون‌ها در ادرار (کتواسیدوز دیابتی). در صورتی که سلول قادر به تأمین انرژی مورد نیاز خود از گلوکز نباشد، بدن مجبور به سوزانیدن چربی‌ها خواهد شد. در پی سوختن چرپی‌ها، دسته‌ای از اسیدهای سمی به نام اجسام کتونی تولید می‌شوند. این حالت بیشتر در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک مشاهده می‌گردد.
خشکی دهان، تکرر در دفع ادرار، استفراغ، تنگی نفس و خستگی شدید جزو علائم هشداردهنده هستند. در این وضعیت، نفس بیمار بوی میوه می‌دهد.
قند خون پایین (هیپوگلیسمی). در صورتی که قند خون به پایین‌تر از بازۀ درمانی تعیین شده افت پیدا کند، وضعیتی برای بیمار پیش می‌آید که هیپوگلیسمی نام دارد. قند خون شما به دلایل متعددی میتواند افت پیدا کند. نخوردن وعدۀ غذایی، مصرف خودسرانۀ دارو در مقادیر زیاد و انجام بیش از حد فعالیت‌های بدنی به افت قند خون منجر میشود.
علائم و نشانه‌های قند خون پایین را به خاطر بسپارید:
- تعریق
- لرز
- ضعف
- گرسنگی
- تحریک‌پذیری
- سبکی سر
- سردرد
- تاری دید
- تپش قلب
- اختلال در تکلم
- خواب‌آلودگی
- گیجی
در صورت مشاهدۀ علائم مربوط به هیپوگلیسمی، چیزی بخورید یا بیاشامید که سریعاً قند خون‌تان را بالاتر ببرد. آب‌میوه، آبنبات، نوشابه (غیر رژیمی) یا منابع دیگر گلوکز به خوبی این کار را انجام می‌دهند. ۱۵ دقیقه پس از دریافت گلوکز، با اندازه‌گیری مجدد قند خون از طبیعی بودن مقدار آن مطمئن شوید.
در صورتی که قند خون‌تان به حد طبیعی نرسیده باشد، دوباره گلوکز دریافت کنید و ۱۵ دقیقه بعد مجدداً اندازه‌گیری نمایید. در صورت کاهش هوشیاری، لازم است یکی از اعضای خانواده در کنارتان باشد تا گلوکاگون برای‌تان تزریق کند. گلوکاگون هورمونی است که باعث آزاد شدن گلوکز به خون میشود.
